Georefereren: een nieuw leven voor oude kaarten

Je legt virtueel een oude kaart over een moderne kaart. Dat is wat je doet met georefereren. Daarna kun je oud en nieuw met elkaar vergelijken. De gegeorefereerde kaartlagen tonen zo veranderingen in de tijd. Daarnaast zijn de oude kaarten beter te analyseren en daardoor geschikter materiaal voor onderzoek. De Universiteitsbibliotheek Utrecht wil met het georefereren haar collectie oude kaarten optimaal toegankelijk maken voor docenten, onderzoekers en studenten. De gegeorefereerde kaarten zijn direct te gebruiken in je eigen geografische software en de gegeorefereerde kaarten zijn eenvoudig te vinden via een interactieve wereldkaart.

Mensen met belangstelling voor geschiedenis en oude kaarten kunnen de Universiteitsbibliotheek Utrecht helpen met het georefereren van de oude kaarten uit haar collectie. Dit kan door te klikken op de onderstaande link 'Georefereer zelf een oude kaart'; daarmee kan - indien beschikbaar - een willekeurige gedigitaliseerde kaart gegeorefereerd worden. Dit gebeurt door het plaatsen van referentiepunten op de scan van de oude kaart en op de desbetreffende locatie van de moderne kaart. Personen die de meeste punten plaatsen, worden in de statistieken met name genoemd. Recent gegeorefereerde kaarten zijn opvraagbaar via een thumbnail of locatie.

N.B. Deze site werkt het best in Chrome en Firefox.

Georefereer zelf een oude kaart
Vergelijk oude kaarten
Gegeorefereerde oude kaarten

Belangstellenden die de Universiteitsbibliotheek Utrecht willen helpen met het georefereren van de collectie oude kaarten, kunnen het beste eerst een account bij Old Maps Online aanmaken. Dit kan door rechtsboven op één van de pagina’s van Old Maps Online te klikken op ‘Sign in’. Eenmaal aangemeld, kan er optimaal geprofiteerd worden van de vele functionaliteiten die Old Maps Online rijk is. Op diverse plaatsen in de applicatie verduidelijken helpschermen de werking van de hieronder beschreven functionaliteiten.

Het georefereren van de oude kaarten gaat als volgt:

Ga naar de georefereerpagina van de Universiteitsbibliotheek Utrecht en klik op ‘Georefereer zelf een kaart'.
Indien beschikbaar verschijnt een willekeurige oude kaart in het rechter gedeelte van het georefereerscherm. Voor meer informatie over de kaart, klik op ‘This map’.
Het linker gedeelte van het scherm toont een moderne kaart, die als referentiekaart fungeert. Er is keuze uit meerdere moderne referentiekaarten door linksboven het globesymbooltje (‘Change the base map’) aan te klikken.
Gebruik eventueel de zoekfunctie bij de moderne kaart (‘Find a place’, vergrootglas linksboven) om steden en straten op de oude kaart terug te vinden als de locatie van de oude kaart niet direct duidelijk is.
Gebruik de knoppen van zoom in (‘+’) of zoom uit (‘-‘) of het scrollwieltje van de muis om door zowel de oude als moderne kaart te navigeren. Door te klikken op het symbooltje met het slot (rechtsonder) kun je beide kaarten met elkaar vergrendelen, zodat ze synchroon zoomen. Met het knopje daaronder kun je de oude kaart desgewenst roteren; dit gebeurt overigens ook automatisch na het plaatsen van minimaal drie referentiepunten.
Probeer op beide kaarten overeenkomstige plaatsen, steden, straten, molens en dergelijke te vinden. Markeer deze elementen op beide kaarten door met de muis referentiepunten te zetten. Minimaal drie van deze referentiepunten zijn vereist, maar hoe meer punten hoe beter de georeferenties. Een foutief geplaatst referentiepunt is te verplaatsen door met de muis op het symbooltje rechts van het loepje te klikken en ingedrukt te houden. Verwijderen van een foutief referentiepunt kan door het aanklikken van de 'X' onder het loepje. Na het plaatsen van minimaal drie referentiepunten kan ook vanuit 'Overlay' verder gereferereerd worden door het koppelen van posities op de oude kaart aan plaatsen op de moderne kaart via een verbindingslijntje.
Spreid de punten zoveel mogelijk over de gehele kaart en probeer daarbij ook punten in de uiterste hoeken van de oude kaart te plaatsen. Verkeerd geplaatste punten kunnen ook achteraf eenvoudig verplaatst of verwijderd worden, door het desbetreffende punt opnieuw aan te klikken.
Door het aanklikken van ‘Overlay’ en ‘Coordinates’ is de gemaakte georeferentie op nauwkeurigheid te beoordelen. In 'Overlay' kan met het schuifje rechtsboven ('Change opacity of the layer') de kaartlaag transparant gemaakt worden. In 'Coordinates' kunnen de rode cirkels duiden op onnauwkeurig geplaatste referentiepunten. Bedenk daarbij dat oude kaarten echter ook van zichzelf onnauwkeurig kunnen zijn; het bepalen van de mate van onnauwkeurigheid van oude kaarten wordt juist met Georeferencer mogelijk.
Na plaatsing van de juiste referentiepunten, klik op ‘Clip’ en selecteer het puur topografische gedeelte van de oude kaart. Hierdoor vloeit de oude kaart als laag mooi samen met de moderne referentiekaart en wordt het gebied dat de oude kaart beslaat in de database geografisch gedefinieerd.
Klik op de ‘Save’-knop en de kaart wordt in de database opgeslagen. De kaart is nu te bekijken via ‘View’ en via ‘Overlay & compare’. ‘View’ toont de oude kaart in 2D, 3D (login vereist) of als in te zoomen afbeelding. ‘Overlay & compare’ maakt het niet alleen mogelijk om de oude kaart te bekijken en te vergelijken met de nieuwe situatie, maar ook om andere kaarten uit diverse collecties te zoeken en met elkaar te vergelijken door gebruik te maken van de functionaliteiten ‘Overlay’, ‘Grid’, ‘Swipe’ en ‘Spy glass’. Het is ook mogelijk om scans van eigen kaarten te uploaden en te georefereren via ‘My private maps’.
Indien een gegeorefereerde kaart enige correctie behoeft – bijvoorbeeld door verbeterde plaatsing of toevoeging van referentiepunten – log in en klik op ‘Georeference’ in het georefereerscherm. Referentiepunten kunnen dan toegevoegd of verplaatst worden. In het vergelijkingsscherm (‘Overlay & compare Window’) is het georefereergedeelte te bereiken door te klikken op de naam van de desbetreffende kaart in het balkje rechtsboven of op het potloodje (‘Edit georeference’).
Klikken op het sterretje (‘Layer properties’) in de balk rechtsboven maakt het mogelijk om diverse transformaties van de oude kaart te kiezen. De transformaties ‘Polynomial’ en ‘TPS’ gebruiken meer gecompliceerde calculaties om de weergave te vervormen, die dan vaak beter overeenkomt met de huidige topografie. Deze transformaties vereisen echter de plaatsing van meer referentiepunten en kunnen de weergave van de oude kaarten flink vervormen. Standaard staat de transformatie op ‘Affine’; de oude kaart kan daarbij worden uitgerekt, maar de vormen van de vlakken, lijnen en punten blijven gelijk.
Het menu onder ‘Layer properties’ biedt ook de mogelijkheid om de oude kaart zonder randinformatie (‘Map border margin: Clipped with cutline’) of als totaaldocument (‘Visible’) te bekijken.
Het georefereerscherm (‘This map > Trace Features > Draw Vectors’) biedt na inloggen toegang tot een ‘VectorEditor’, waarmee allerlei bewerkingen van de oude kaart zijn te maken en onder meer gebieden en afstanden zijn op te meten. Met ‘Transcribe’ kunnen de oude kaarten voorts geannoteerd worden.
Meer ervaren gebruikers kunnen linksonder in het georefereerscherm gebruik maken van diverse exporteerfuncties: ‘Use in GIS apps’ en ‘Export to GeoTIFF’. Hiermee zijn de gegeorefereerde kaarten eenvoudig te laden in diverse GIS-programma’s, zowel online als desktop.
Bugs en andere problemen met de applicatie kunnen gemeld worden door linksboven het rolmenu te kiezen, vervolgens te klikken op ‘Send feedback’ en een bericht te sturen.

Georeferencer is ontwikkeld door Klokan Technologies, in samenwerking met de Moravian Library.

Digitaal toegang tot 3.500 kaarten

In totaal zijn tot nu toe ongeveer 3.500 oude kaarten digitaal toegankelijk gemaakt via georefereren. Dat is een omvangrijk project geweest, waarvoor we een groot publiek hebben ingeschakeld via online crowdsourcing.

Georefereren toepassen

Wat kun je doen met al deze gedigitaliseerde en gegeorefereerde kaarten? In dit artikel lees je hoe docenten, onderzoekers en studenten georefereren toepassen in de praktijk. Gegeorefereerde kaarten van de Universiteitsbibliotheek Utrecht zijn ook benut door het Utrechts Archief voor de webapplicatie Utrecht in perspectief; een interactieve site die middels linked data stadsprofielen, oude kaarten, archiefstukken en Wikipedia-pagina's koppelt.

Georeferencer

Voor het georefereren van de oude kaarten wordt gebruik gemaakt van de innovatieve software van Georeferencer, versie 4. Deze versie heeft veel functionaliteiten, waaronder verschillende viewmogelijkheden (‘Overlay’, ‘Grid’ voor het vergelijken van meerdere kaarten, ‘Swipe’, ‘Spy glass’, 3D-viewer), het maken van transcripties, de opname van de oude kaarten in GeoEditors en de beschikbaarheid van de gegeorefereerde bestanden voor hergebruik in bijvoorbeeld eigen GIS-applicaties.

Gebruik van Georeferencer

Georeferencer versie 4 kent twee hoofdapplicaties:

de georefereerapplicatie met het logo van de Universiteit Utrecht
de zoek- en vergelijkingsapplicatie: Old Maps Online

In de volgende paragrafen leggen wij beide applicaties uit.

Kaarten georefereren via de georefereerapplicatie

Hiermee kunnen scans van oude kaarten gegeorefereerd worden door het plaatsen van referentiepunten. Eenmaal gegeorefereerd, zijn de kaarten via dit scherm ook twee- en driedimensionaal te bekijken. Voorts is het mogelijk om de kaarten te ‘geo-editen’, annotaties op de kaart te transcriberen, de gegeorefereerde bestanden te hergebruiken in GIS-applicaties en dergelijke.

De 'This map'-pagina, met de kaart van Holland door Pieter van den Keere, 1617.

De 'Georefereer'-pagina, met de kaart van Holland door Pieter van den Keere, 1617. De rode punten zijn de toegekende referentiepunten.

Nauwkeurigheidscontrole door gebruik van 'Coordinates', kaart van Holland door Pieter van den Keere, 1617. De rode cirkels kunnen duiden op onnauwkeurig geplaatste referentiepunten, maar zijn ook vaak het gevolg van onnauwkeurigheid in de oude kaart.

3D-weergave van een kaart van een deel van de Alpen.

Kaarten vergelijken via Old Maps Online

Hiermee kunnen diverse collecties oude kaarten via een geografische interface doorzocht worden en zijn de geselecteerde kaarten op verschillende manieren te bekijken en te vergelijken.

Het vergelijkingsscherm van Old Maps Online met een kaart van Holland door Pieter van den Keere, 1617.

Het vergelijkingsscherm hieronder toont een 'Grid'-weergave van vier kaarten van de omgeving van Rotterdam uit diverse jaren, van de huidige weergave tot het kaartbeeld uit 1649.

Vier kaarten van Rotterdam uit de periode 1684-heden in de 'Grid'-weergave in Old Maps Online. — Vier kaarten van Rotterdam uit de periode 1649-heden in de 'Grid'-weergave in Old Maps Online.

Het vergelijkingsscherm hieronder laat de 'Swipe'-weergave van twee kaarten van de omgeving van Rotterdam zien: een hedendaags satellietbeeld en de kaart van 1684.

Kaart van het Hoogheemraadschap Schieland (detail van Rotterdam), 1684, in de 'Swipe'-weergave van Old Maps Online.

Onderstaand vergelijkingsscherm toont de 'Spy glass'-weergave van twee kaarten van Rotterdam en omgeving: een huidig satellietbeeld en een detail van de kaart van 1684.

Kaart van het Hoogheemraadschap Schieland (detail Rotterdam), 1684, in de 'Spy glass'-weergave van Old Maps Online.

Voortgang van het meest recente Blaeu atlassen project

Top georefereerders Blaeu atlassen

Voortgang van het project Collectie Ackersdijck (afgerond!)

Het georefereerproject Collectie Ackersdijck was mogelijk dankzij een genereuze subsidie van EGIS (Stichting European Conference on Geographical Information Systems). Jan Ackersdijck (1790-1861) was een Utrechtse hoogleraar in de economie en statistiek. Hij legde een eigen kaartenverzameling aan, die hij onder meer gebruikte voor zijn colleges. In 1864 schonk zijn weduwe de circa 1.500 kaarten aan de Utrechtse universiteitsbibliotheek. Ook zijn boeken en archiefstukken gingen toen naar de bibliotheek.

Voortgang van het georefereren van alle kaarten

Top 10 georefereerders aller tijden

Recent gegeorefereerde kaarten

Zoekmachine

Alle gegeorefereerde kaarten van de Universiteitsbibliotheek Utrecht zijn toegankelijk via onderstaande zoekmachine met een geografische interface (zoek op trefwoord, schaal, periode etc.), die je ook op een volledig scherm kunt raadplegen voor een betere weergave: