Toelichting op de digitale tentoonstelling 'Waterstaatkundige kaarten (1600-1825)'
Water is tegenwoordig een hot item. Zeker in Nederland, waar men als gevolg van klimaatverandering en zeespiegelstijging problemen met de waterberging verwacht. Aanpassingen en versterkingen van de zee- en rivierdijken zijn aan de orde van de dag, evenals allerlei plannen voor het vergroten van de capaciteit voor de opvang van water in bepaalde gebieden.
Historische bron voor het landschap
Toch was de overheid in het verleden ook al druk bezig met allerlei waterstaatkundige ingrepen. Oude kaarten getuigen daar vaak van. De collectie kaarten van de bekende Utrechtse hoogleraar Gerrit Moll (1785-1838), die bewaard wordt in de Universiteitsbibliotheek Utrecht, kent een sterke nadruk op hydrografie. Een deel van Molls kaartmateriaal is nu gedigitaliseerd en in samenhang toegankelijk gemaakt via deze digitale tentoonstelling. De universiteitsbibliotheek stelt hiermee een belangrijke bron voor historisch-landschappelijk onderzoek beschikbaar. Daarnaast komen de gedigitaliseerde documenten door een innovatieve koppeling met onder meer Google Earth voor een breder publiek tot leven.
Collectie Moll
In 2013 is het precies 175 jaar geleden dat Moll overleed. Hij was sinds 1812 hoogleraar in de wis- en natuurkunde. Ten behoeve van zijn onderwijs en onderzoek legde hij een grote verzameling documenten aan, die na zijn overlijden aan de universiteitsbibliotheek werd gelegateerd. Binnen die collectie bevinden zich tegen de 1.500 kaarten en een tiental atlassen. Het is een heel veelzijdige collectie met, zoals gezegd, een voorname plaats voor grootschalige waterstaatskaarten van vooral Nederlandse regio’s. Het gaat dan om ruim 150 kaarten bestaande uit circa 300 bladen van hoogheemraadschappen, rivierverleggingen, al dan niet uitgevoerde plannen voor kanalen, dijken enzovoorts.
Lust voor het oog
De waterstaatkundige kaarten binnen de collectie Moll zijn gedetailleerd en nauwkeurig en soms rijk gedecoreerd. Daarmee zijn ze niet alleen een belangrijke bron voor landschapsonderzoek, maar ook vaak een lust voor het oog van het algemene publiek. Bovendien sluit het aan bij een actueel Nederlands klimaatthema, namelijk het landschappelijk meer ruimte geven aan waterberging en rivieren.
Georefereren
Het digitaliseren en op internet ter beschikking stellen van de waterstaatkundige kaarten is op zich al heel mooi. De documenten krijgen echter een extra dimensie door ze als laag te koppelen aan een geografisch medium als Google Earth. Dit noemen we georefereren. Ten behoeve van het georefereren van de waterstaatkundige kaarten is gebruik gemaakt van Georeferencer. Met behulp van deze applicatie kunnen gescande kaarten op vrij eenvoudige wijze voorzien worden van coördinaten. De gegeorefereerde kaarten zijn dan via de eigen viewer van Georeferencer te raadplegen. Ook is het mogelijk om de nauwkeurigheid van de gegeorefereerde kaart in Georeferencer te beoordelen.
Verleden en heden verenigd
Per kaart geeft de universiteitsbibliotheek toegang tot de scan in Georeferencer. Door het aanklikken van een kaart in de digitale tentoonstelling wordt deze getoond in de viewer van de bibliotheek. In het linkermenu staat dan de link naar de scan in Georeferencer (‘Georeferenties’). In deze applicatie kan men scherp inzoomen op de kaart. Ook is de kaart transparant te maken (schuifje rechtsboven), waardoor een vergelijking met de huidige situatie is te maken. Verleden en heden geven elkaar dus een hand...
Voordelen van georefereren
Behalve dat gegeorefereerde kaarten worden weergegeven in moderne en geavanceerde interfaces zijn er ook andere voordelen. Zo is het tevens mogelijk om – door het openzetten van meerdere kaartlagen – oude kaarten op elkaar te leggen en met elkaar te vergelijken. Voorts ontstaan nieuwe manieren om oude kaarten te analyseren of aan andere ruimtelijke informatie te koppelen. Last but not least bieden gegeorefereerde kaarten uitstekende mogelijkheden om de toegankelijkheid ervan te verbeteren.
Een betere toegankelijkheid voor oude kaarten: OldMapsOnline
De website van OldMapsOnline vormt een internetportaal, dat via een geografische interface toegang biedt tot vele duizenden scans van cartografische documenten, in het bezit van verscheidene bibliotheken en instellingen. Ook de Universiteitsbibliotheek Utrecht heeft in dit portaal verwijzingen naar haar gegeorefereerde kaarten ondergebracht. Door in te zoomen op de wereldkaart worden van het geselecteerde, omkaderde gebied de onderliggende gescande kaarten getoond. Door een kaart aan te klikken, wordt men doorgeleid naar de website van de desbetreffende instelling, die de originele kaart in het bezit heeft. Via onderstaande interactieve kaart (volledig scherm voor een nog betere weergave) is het ook mogelijk om alleen in het gegeorefereerde kaartenbezit van de Universiteitsbibliotheek Utrecht te grasduinen.
Opzet
De collectie Waterstaatkundige kaarten is in de digitale tentoonstelling chronologisch gerangschikt. Elke afgebeelde kaart kan bij aanklikken worden bekeken in de viewer van de bibliotheek, waarin ook verwijzingen staan naar bijvoorbeeld documentgegevens (titel, auteur, schaal, uitgever, techniek, afmetingen, bibliografische gegevens en dergelijke), de PDF van het document, de bibliotheekcatalogus en de georeferenties. Daarnaast kent elke kaart een uitvoerige wetenschappelijke toelichting, waarin de context van de kaart wordt geschetst. De wetenschappelijke toelichtingen zijn vervaardigd door Marco van Egmond, conservator van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. De kaarten zijn in eigen huis gescand en – in geval van meerbladige kaarten – digitaal gemonteerd door Coen van der Stappen.
Realisatie en subsidie
Het georefereren van de collectie waterstaatkundige kaarten in Georeferencer is in april 2013 verricht door eerstejaars studenten Geo-Informatie van de Hogeschool Utrecht, onder begeleiding van dr. E. Heere. Het project kon tot stand komen dankzij een subsidie voor een extra module binnen de NWO-aanvraag Vernieuwd digitaal basisbestand paleogeografie van de Rijn-Maas delta in het kader van het programma MeerWaarde Aard- en Levenswetenschappen. Deze aanvraag is gedaan door dr. E. Stouthamer, Departement Fysische Geografie, Faculteit Geowetenschappen.
Auteur
