Editie 25, 1919: Jan Frederik Niermeyer, 'Bos’ Schoolatlas der geheele aarde'
Hoewel de Eerste Wereldoorlog is afgelopen, zijn de grenzen van het ‘nieuwe’ Europa in de 25ste editie van de Bosatlas nog niet definitief. Op de staatkundige kaart van Europa zijn bijvoorbeeld nog wit gelaten de Banat tussen Hongarije, Joegoslavië en Roemenië, de Dobroedsja en Thracië.
In deze ‘jubileumeditie’ werd ook de volgorde van de kaarten veranderd: Groot-Brittannië is naar voren gehaald en komt meteen na Frankrijk. Redacteur Jan Frederik Niermeyer liet voorts zijn afkeer blijken van de Italianen die tijdens de oorlog van bondgenootschap veranderden, verslagen werden, en toch door Duitsers en Slovenen bewoonde gebieden binnenhaalden. De op Italië betrekking hebbende kaarten kenmerken zich vooral door het ontbreken van zekerheid over de grenzen.
Kaartverschillen met de 24ste editie
[Kaart 2]
De kortste reisroute om de aarde wordt niet langer aangegeven. De Marianen, Carolinen en de Palaoe (Palau)-eilanden blijken aan Japan toegevallen, Keizer Wilhelmland aan Australië. Tanganyika heeft nog de voormalige Duitse kleur, Togo, Kameroen en Zuidwest-Afrika blijken al tussen Engeland en Frankrijk verdeeld. Het Russische Rijk heet nog wel zo op de kaart, ondanks de Oktoberrevolutie. Polen en Finland maken er geen deel meer van uit. Aan de weergegeven vooroorlogse scheepvaartlijnen is nog niets veranderd; alleen die welke in Hamburg of Bremerhaven startten zijn niet meer benoemd.
[Kaart 5]
Europa staatkundig: Deze kaart geeft zoveel mogelijk de nieuwe toestand aan. Wit gelaten zijn nog de Banat tussen Hongarije, Joegoslavië en Roemenië, de Dobroedsja en Thracië. De nieuwe staten Joegoslavië, Albanië, Polen (met een corridor naar de Oostzee), Tsjechoslowakije en Finland zijn ingetekend. Het is de eerste kaart in de Bosatlas, waarop de namen Joegoslavië en Tsjechoslowakije voorkomen. Frankrijk heeft Elzas-Lotharingen weer verworven. In de legenda staan nog wel de grote expresspoorlijnen, maar in de kaart worden ze niet meer vermeld.
[Kaart 6]
De kaart van Middel-, West- en Zuid-Europa geeft nog de oude staatkundige toestand aan; Niermeyer brengt dat als een bonus.
[Kaart 13-16]
Provinciekaarten: Amsterdam is naar het zuidwesten in de Watergraafsmeer sterk uitgebreid, Haarlem beoosten het Spaarne, Hilversum ook, over het spoor naar Utrecht. De naam Station Bilthoven is de plaatsnaam Bilthoven geworden. Amersfoort is gegroeid richting de Berg, en Rotterdam naar het westen en zuiden. In Groningen is de stad sterk gegroeid langs zowel Damsterdiep, Boterdiep en Reitdiep als in Helpman. Het Ruiten-A-kanaal in het zuidoosten van de provincie is nu voltooid. Het gebied tussen Emmen, Exloo en Emmer Compascuum is het toneel van de grote veenbrand die daar in mei 1917 woedde, zie kaart 14a.
[Kaart 14a]
De kaart van de veenbrand – die van 21 tot 31 mei 1917 woedde, zestien slachtoffers eiste en een schade van 300.000 gulden veroorzaakte, waarbij 2.000 hectare verloren ging – is bekend vanwege het verslag van brandmeester Spoelstra van de Haagse brandweer. Hij werd door het Ministerie van Binnenlandse Zaken met zijn stoom- en motorbrandweerwagens naar Drenthe gestuurd, omdat ze daar geen motor- en stoomspuiten hadden (http://www.historisch-emmen.nl/historie/veen-krotten-branden/vkb30.htm ). Het zwart-witte kaartje op de schaal 1:200.000 is moeilijk te vergelijken met de provinciekaart; het Oosterdiep stond al wel als gepland op de topografische kaarten maar is pas in de jaren dertig aangelegd.
[Kaart 17]
Alpen: De Franse bezetting van de Elzas heeft zich nog niet in veranderde plaatsnamen vertaald. Op de kaart Alpen Staatkundig is het al wel Frans ingekleurd. Zuid-Tirol is ook Italiaans ingekleurd; hoe de grens tussen Italië en Joegoslavië (ofwel het koninkrijk der Serviërs, Kroaten en Slovenen) zal verlopen is nog niet bekend; een deel van het grensgebied is daarom wit gelaten.
[Kaart 19]
Op de kaart Duitsland staatkundig is de plaats Müllhausen in de Elzas nu veranderd in Mulhouse (‘Müllhsn’). In de legenda staan de gebieden waar volksstemmingen gehouden zullen worden, als gearceerd aangegeven. Volksstemmingsgebieden zijn er op deze kaart in Sleeswijk-Holstein, Oost-Pruisen en Opper-Silezië. De nieuwe staten Polen en Tsjechoslowakije zijn ingetekend, van het gebied bij Teschen staat nog niet vast of het aan Polen of Tsjechoslowakije toe zal vallen. Polen heeft een corridor naar de Oostzee met de nog niet gekarteerde havenstad Gdynia (Gdingen) gekregen, en Danzig is tot vrije stad verklaard, onder soevereiniteit van de Volkerenbond, in een tolunie met Polen.
[Kaart 20]
Op de kaart van België zijn de districten van Eupen en Malmédy, die mogelijk bij België gevoegd zouden worden, met rode stippellijntjes aangegeven.
[Kaart 21]
Op het blad Frankrijk is de voormalige grenslijn met Duitsland nog met een rode streepjeslijn gekarteerd. De mogelijke verlegging van de Duits-Belgische grens is hier met een heel iele zwarte stippellijn gekarteerd. Ten onrechte is tegenover Straatsburg het ‘bruggehoofd’ Kehl als Frans gebied aangegeven. De plaatsnamen in de Elzas zijn nog Duits. Op de bijkaart is de Elzas ook weer Frans.
[Kaart 22]
Groot-Brittannië: Gretna Green op de Schotse grens is veranderd in Gretna, van toeristische attractie is het in de oorlog een belangrijke industrieplaats geworden.
[Kaart 23]
In plaats van Oostenrijk-Hongarije werd de titel van dit kaartblad veranderd in Donaulanden, met zoveel mogelijk de jongste staatkundige toestand. In het voorwoord staat: ‘De harceering van het gebied van Klagenfurt geeft het terrein aan waar bij volksstemming tusschen Oostenrijk en Joego-Slavië zal worden gekozen. Dat ook in het landschap Teschen (bij den boven-Weichsel), twistappel tusschen Polen en TsjechoSlowakië, volksstemming zal worden gehouden werd pas te laat bekend.’ Dat gebied is wel met een rood streeplijntje omgrensd. Hoewel het bijkaartje van het Karstgebied al in de zeventiende editie van 1906 werd opgenomen, wordt nu pas in de legenda van de hoofdkaart verklaard welke signaturen voor ondergrondse rivierlopen en brede gruisbeddingen er worden gebruikt. Op de etnografische kaart van de Donaulanden zijn de grenzen van de Donaumonarchie (rood) en de interne grens tussen Oostenrijk en Hongarije (een zwarte streepjeslijn) weggehaald. Het is jammer dat de nieuwe grenzen er niet op staan; zo is niet te zien welke groepen niet binnen hun ‘eigen’ staat terecht zijn gekomen, ondanks de Wilson-doctrine.
[Kaart 23a]
Er is een zwart-wit kaart van de verbreiding van de Polen opgenomen op de schaal 1:4 miljoen. met de grenzen van 1914.
[Kaart 24]
De titel van het kaartblad Rusland werd veranderd in Oost-Europa, omdat Polen en Finland er niet langer deel van uitmaken. Zo’n beetje de enige grens die met zekerheid op deze kaart staat is de oostgrens van de nieuwe staat Finland. En zelfs die zal zich later nog wijzigen, wanneer Finland toegang krijgt tot een haven aan de Barentszzee (Petsamo). Ook de grenzen tussen Polen en Duitsland staan aangegeven, inclusief de volksstemmingsgebieden bij Oost-Pruisen en Silezië. Afgaande op het schrifttype voor onafhankelijke staten (hoofdletters), zijn niet alleen Finland en Polen maar ook de Oekraïne nu onafhankelijk van Rusland.
[Kaart 25]
Scandinavië: Nikolaistad in Finland heeft nog niet zijn oude naam Wasa teruggekregen. Op de kaart van Denemarken is het volksstemmingsgebied in Sleeswijk-Holstein nog niet aangegeven. De stoomveerboten tussen Nijborg en Korsör over de Grote Belt en tussen Kopenhagen en Malmö over de Sont staan nu ook aangegeven op de kaart van Denemarken. Er is een rode grens ingetekend tussen de Åland-eilanden en Finland, maar die grens heeft nooit bestaan. Hoewel de bevolking in grote meerderheid voor aansluiting bij Zweden stemde wees de Volkerenbond de eilanden in 1921 aan Finland toe.
[Kaart 27]
Italië: Redacteur Niermeyer, die verder steeds objectief blijft, geeft hier toch waardeoordelen: ‘Noordwaarts verlengd zal blad 27 moeten worden nu, tegen alle rechtmatige verwachting in, het zuiden van Duitsch-Tirol bij Italië is gevoegd.’ De grens tussen Italië en het nieuwe Joegoslavië is nog onzeker, en zal uiteindelijk nog oostelijker komen te liggen zodat heel Istrië aan de Italianen komt.
[Kaart 29]
Balkan-schiereiland en omliggende landen staatkundig: In tegenstelling tot deze kaart in de vorige, 24ste editie is Noord-Epirus nu weer Grieks. Hoe de grens in de Banat, en met Roemenië en Bulgarije verlopen zal, is niet duidelijk. In het noordoosten zien we de Republiek Oekraïne.
[Kaart 31]
Azië staatkundig geeft nog de oude grenzen. De Trans-Siberische spoorweg had wel ingetekend moeten zijn.
[Kaart 32]
Turkije verdient het blijkbaar niet om nog langer als koloniale mogendheid te worden aangegeven. De voormalige Turkse delen van Arabië zijn qua staatsvorm ingevuld, zonder dat hun grenzen duidelijk zijn: de Hedzjaz is een koninkrijk geworden, Asir een principaat, Jemen een emiraat, Oman een sultanaat, Nedjd een emiraat (onder Ibn Saoed), dat ook el Haza beheerst, en de Djebel Sjammar, ook een emiraat. Het sultanaat Koeweit staat als een aparte staatkundige eenheid aangegeven. Tegen het eind van de Eerste Wereldoorlog heeft Ibn Saoed ook het gebied van de Djebel Sjammar veroverd. De verwarrende Gaurisangkar is eindelijk van de kaart gehaald, zodat alleen de Mount Everest overblijft. Met een pijltje wordt naar de juiste positie (en het hoogtecijfer) verwezen.
[Kaart 33]
Insulinde: Het grootste Boeddhistische tempelcomplex van Zuidoost-Azië, Angkor Wat, is ook opgenomen op de kaart.
[Kaart 34]
De administratieve indeling van Java is nog dezelfde als die in de vorige editie. Waarom de zwart-wit kaart met een nieuwe administratieve indeling in de vorige editie opgenomen werd is onduidelijk, die nieuwe indeling is niet geïmplementeerd.
[Kaart 38]
Afrika natuurkundig: In de Nijl staan nu ook bij Esne (Esna), Sioet (Asyut) en Caïro stuwen in de Nijl aangegeven. Die stammen respectievelijk uit 1906, 1903 en 1906 en zijn bedoeld om de overstromingen te reguleren en water gedurende een langere tijd in de irrigatiekanalen te krijgen, zodat er meer oogsten per jaar mogelijk zouden worden. Ook de dam bij Zifta aan de Damiette-arm van de Nijl werd al in 1903 in gebruik gesteld.
[Kaart 39]
Afrika staatkundig: De witte gebieden met een kleurenbies zijn door de Volkerenbond aan de landen met de kleur van de bies gegeven om te beheren: Togo en Kameroen zijn verdeeld onder Groot-Brittannië en Frankrijk, Zuidwest-Afrika is aan Zuid-Afrika en voor het voormalige Duits-Oost-Afrika is het nog niet duidelijk.
[Kaart 42]
Noord-Amerika staatkundig: De in de legenda vermelde kabelstations liggen op Newfoundland tussen Trinity en St. John’s.
[Kaart 43]
De stedelijke bebouwing op de plattegrond van New York heeft een geweldige uitbreiding ondergaan: heel New Utrecht, Brooklyn, Queens en het grootste deel van de Bronx (Unionport en Wakefield) zijn nu verstedelijkt. Er is een aquaduct getekend van Long Island naar Brooklyn.
[Kaart 47]
De in 1917 gereed gekomen Trans Australia Railway, door de Nullarbor (Latijn voor boomloos) vlakte is nu opgenomen; hij verbindt Port Augusta in Zuid-Australië met Kalgoorlie in West-Australie. In Kalgoorlie moest men eerst nog overstappen vanwege de verschillen in spoorbreedte. Ook op de bijkaart van Zuidoost-Australië is de nieuwe lijn aangegeven, van Port Augusta noordwestwaarts.