Editie 26, 1921: Jan Frederik Niermeyer, 'Bos’ Schoolatlas der geheele aarde'
Bij de 26ste editie van de Bosatlas, uit 1921, veranderen nog steeds de grenzen in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog, van het Kola-schiereiland tot de Griekse eilanden. Zo heeft Bulgarije gebied moeten inleveren aan Griekenland en Joegoslavië. Griekenland heeft Thracië en het gebied rond Smyrna bezet. De Banat is Joegoslavisch, Bessarabië Roemeens en Oekraïne staat als een onafhankelijke staat op deze kaart. En vanwege de burgeroorlog in Rusland tussen de Roden en de Witten grijpen de Geallieerden in door tijdelijke bezetting van delen van het land. Dat is op de kaart echter alleen te zien aan Sachalin, waarvan het noordelijke deel tijdelijk door Japan bezet is.
Kaartverschillen met de 25ste editie
[Kaart 1]
Een deel van de kust van het vasteland van Antarctica, bij Eduard Land en Victorialand, is toch weer als onjuist ervaren en ‘ge-ont-karteerd’.
De legenda van de poolkaarten is uitgebreid met onder meer de expedities van Shackleton en Scott.
[Kaart 2]
Het Nederlandse scheepvaartverkeer is toegenomen, zowel op Noord-Amerika als in de Pacific. Er is een nieuwe lijst met scheepvaartlijnen opgenomen, vanuit Nederland en vanuit Nederlands-Indië, al dan niet onder vreemde vlag, en die lijst is veel uitgebreider dan die van vóór de oorlog. In Irak heeft de spoorlijn van Bagdad naar het noorden Samarra bereikt. Vanuit het westen is men tot Nusaibin gekomen.
[Kaart 5]
Europa staatkundig: Er worden weer grote exprestreinen onderscheiden, aangegeven staan de Praag-Warschau expres (vanaf Oostende of Calais), de Bombay expres (Londen-Tarente), de Rome expres en de Simplon-Orient-Express (naar Boekarest of Constantinopel). Egypte is vanwege de oorlogvoering in Palestina nu met dat gebied per spoor verbonden: Caïro met Jeruzalem, Jaffa en Damascus. De grens tussen Turkije en het Franse mandaatgebied in Syrië ligt nog niet vast. Hoewel de kaart dat suggereert, is Mosoel nog niet bereikt door de Bagdadbaan, die is nog niet verder dan Nusaibin. Finland heeft op deze kaart voor het eerst toegang tot de Barentszzee, middels een smalle strook land oostelijk van Noorwegen en westelijk van Alexandrovsk. De Åland-eilanden zijn Fins geworden. Estland en Letland hebben bijna hun huidige grenzen, er is nog strijd tussen Polen en Litouwen over Memel en Wilna; de laatste stad is grotendeels door Polen bewoond. De grenskwestie in de Banat is ten gunste van Joegoslavië gesetteld, Italië heeft Istrië verworven, en Tsjecho-Slowakije kreeg Karpato-Roethenië. Het onafhankelijke Oekraïne is – althans op deze kaart – weer van de baan.
[Kaart 6]
Wat de waarde van deze sinds 1902 opgenomen en, behalve dan staatkundig, onveranderde kaart nog is, is de vraag. Maar hij geeft wel goed de staatkundige toestand aan van Albanië. Griekenland heeft bijna geheel Thracië en de omgeving van Smyrna op de Turken veroverd, geïnspireerd door de ‘Megala Idea’, om ook Constantinopel weer in het Griekse Rijk te krijgen. Roemenië heeft Moldavië verworven.
De bijkaart van het Ruhrgebied laat niet zien dat het Rijnland door de Geallieerden tot 1930 bezet bleef.
[Kaart 7]
Op het blad Kustvormen zijn de namen van de kaart Duitse Oostzeekust (Haffen) nog niet aan de nieuwe politieke toestand aangepast. Bij Dalmatië evenmin.
[Kaart 10]
In IJmuiden is de geplande bebouwing tussen de Vissershaven en de Haringhaven gerealiseerd. Nieuwe wijken zijn ten oosten hiervan verrezen, onder andere Velseroord. Ten noorden van het Noordzeekanaal is een Industriehaven gegraven, en de plannen voor een nieuwe sluis zijn aangegeven.
Op de plattegrond van de Rotterdamse haven is in Delfshaven de visserijbuurt gebouwd. In Amsterdam-Noord zijn twee parken aangelegd: het Vliegerpark en het Ybos. De bebouwing langs het Noord-Hollands kanaal en het oostpand van het Johan van Hasseltkanaal is uitgebreid. Aan de legenda is een symbool voor stoomponten toegevoegd; op de kaart is de verbinding per stoompont tussen het Centraal Station en het eindstation van de Noord-Hollandse trammaatschappij (route op Edam), het IJ-dok en het Julianadok aangegeven; op de plattegrond van Rotterdam waren stoomveren al langer aangegeven, met kleine stoombootjes als symbool.
[Kaart 12]
Overzichtskaart: Het Wilhelminakanaal dat al vele edities de vermelding ‘in aanleg’ droeg, is op deze kaart eindelijk klaar, van Oosterhout tot Helmond. Maar pas op 4 april 1923 zou het officieel geopend worden. Het kanaal was belangrijk voor de kolenaanvoer voor de Tilburgse textielindustrie. De directe spoorverbinding tussen Sittard en Heerlen die op de vorige editie als gepland stond aangegeven is nu weer van de baan.
In de legenda zijn nieuwe symbolen opgenomen voor lichtschepen en voor stations voor draadloze telegrafie. Nederlandse lichtschepen lagen er op de Doggersbank, de op de kaart aangegeven Terschellingerbank, (Texel/Noorder)Haaks, Maas, Schouwenbank, en de buiten de kaart vallende Goeree en Noord-Hinder. Een zendstation voor draadloze telegrafie waren er in Scheveningen en bij Radio Assel bij Kootwijk, een ontvangststation in Sambeek bij Boksmeer (Boxmeer). Bij de Vaalserberg staat nog ‘Vierlandenpunt’, maar dat moet na de Belgische gebiedsuitbreiding waarbij Nieuw-Moresnet Belgisch werd, drielandenpunt worden.
[Kaart 13-16]
Provinciekaarten: De forten zijn van de kaart verdwenen, zowel die van de Waterlinie als van de Stelling van Amsterdam. Ook elders, zoals bij Ooltgensplaat en Willemstad worden ze niet meer aangegeven. Het Wilhelminakanaal dat op de overzichtskaart al gereedgekomen was, staat op de provinciekaarten nog als in aanleg.
Stroomop van de Beerse Maas, bij Kuik (Cuijk), staat op de kaart: ‘doorbraak Januari 1920’: Op 17 januari brak daar ’s nachts de Valuwse Dijk door, en sloeg het water van de Maas een gat van zestig meter in de spoorweg Nijmegen-Venlo. Heel Cuijk overstroomde.
[Kaart 17]
Op de staatkundige Alpenkaart is de uiteindelijke grens tussen Italië en Joegoslavië ingetekend: zelfs Fiume (Rijeka) is als Italiaans aangegeven, maar het zou tot 1924 een vrije stad blijven. In het volksstemmingsgebied in Karinthië heeft de meerderheid ervoor gestemd om bij Oostenrijk te horen.
[Kaart 19]
In Masurenland in Oost-Pruisen heeft men bij de volksstemming voor Duitsland gestemd. De acht vorsten, die samen de vele staten in Thüringen bestuurden, traden in 1918 af, wat de weg vrijmaakte voor de stichting van de eenheidsstaat Thüringen. Alleen Koburg in het zuiden sloot zich aan bij Beieren. Sleeswijk is door volksstemmingen tussen Denemarken en Duitsland opgedeeld.
[Kaart 20]
In België is door de gebiedsuitbreiding oostwaarts het onzijdige gebied van Moresnet of Altenberg nu vervallen; in plaats van een vierlandenpunt is Vaals een drielandenpunt geworden.
[Kaart 22]
Groot-Brittannië en Ierland: Op de bijkaart van de Engelse graafschappen is nu per county (aangegeven met hun nummers in de lijst) aangegeven hoe groot de gemiddelde jaarlijkse productie van steenkool en ijzererts was vóór het uitbreken van de oorlog in 1914. De plaatsen waar het gedolven wordt zijn ook aangegeven. In plaats van in geld is de productiegrootte nu in miljoenen tonnen uitgedrukt.
[Kaart 23]
Op de kaart van de Donaulanden is het grensverloop tussen Italië en Joegoslavië nog onzeker. Men zou het eens worden over een Italiaans Istrië en Zara; Fiume (Rijeka) werd een vrije stad, net als Danzig. Karinthië heeft bij de volksstemming voor Oostenrijk gestemd. In de Banat is de grens tussen Hongarije, Joegoslavië en Roemenië ook vastgelegd. Het volksstemmingsgebied van Teschen (Cieszyn) was inmiddels opgedeeld tussen Tsjecho-Slowakije en Polen. Roemenië heeft Moldavië (Bessarabië) verworven.
[Kaart 24]
Oost-Europa: Griekenland is nog bezig met zijn veldtocht tegen Turkije, de grens tussen Polen en Rusland is getrokken, die tussen Polen en Litouwen nog niet. Estland, Letland en Litouwen staan nu als onafhankelijke staten op de kaart. Finland heeft de corridor naar Petsamo erbij gekregen. De naam Oekraïne is die van een onafhankelijke staat. Datzelfde geldt voor Georgië, Armenië en Azerbeidzjan. Er is een grens tussen Turkije en het aan Frankrijk toegekende mandaatgebied Syrië ingetekend, en er staan twee mogelijke grenzen tussen Armenië en Turkije op de kaart.
Bessarabië, ongeveer het gebied van het huidige Moldavië, is nu bij Roemenië gevoegd. Daardoor is de Russische havenstad Akkerman ook Roemeens geworden.
[Kaart 25]
Scandinavië: Aan de Varangerfjord is de Noorse havenplaats Kirkenes nu ook opgenomen. De plaats was onlangs in het nieuws (2016), toen er Syrische asielzoekers op de fiets aankwamen. De nieuwe Finse grens met Rusland op het Kola-schiereiland die wel op de kaart van Oost-Europa staat, is hier nog niet aangebracht.
[Kaart 27]
Italië: De grens met Oostenrijk is nog niet helemaal goed gekarteerd, want Tarvis is inmiddels aan Italië vervallen. De kaart is naar het noorden toe uitgebreid om Italiaans Zuid-Tirol weer te kunnen geven. Behalve de havenstad Zara in Dalmatië heeft Italië ook de eilanden Cherso en Lussin en de Pelagosa- en Lagosta-eilanden verworven uit de Oostenrijkse erfenis.
[Kaart 28]
Balkan-schiereiland: In Klein-Azië is de spoorlijn van Smyrna naar het noorden (Soma) doorgetrokken tot Pandirma (Bandirma) aan de Zee van Marmara. Van Izmid is een spoorlijn naar het zuiden aangelegd.
[Kaart 29]
Balkan staatkundig: Bulgarije heeft verder gebied moeten inleveren aan Griekenland en Joegoslavië. Griekenland heeft Thracië en het gebied rond Smyrna bezet. De Banat is Joegoslavisch, Bessarabië Roemeens en Oekraïne staat als een onafhankelijke staat op deze kaart.
[Kaart 31]
Azië staatkundig: De voormalige Turkse gebieden op het Arabisch schiereiland hebben een andere kleur gekregen. We zien het begin van het Sykes-Picot verdrag waarbij Groot-Brittannië en Frankrijk het noorden van het Arabisch Schiereiland onderling verdeelden: de kust van Libanon en Syrië is Frans, Irak is Brits ingekleurd. Koerdistan is met het lettertype van een onafhankelijke staat aangegeven. Georgië en Armenië zijn als onafhankelijke gebieden ingekleurd, Azerbeidzjan leek op de kaart van Oost-Europa nog wel onafhankelijk, maar is het hier niet meer.
In het noorden heeft Finland zijn uitgang naar de Barentszzee gekregen. Japan heeft in 1920 ook Noord-Sachalin bezet.
[Kaart 32]
Zuid-Azië: Het Chinese kerngebied, met de achttien in de legenda genoemde provincies, heeft een donkerder kleur geel gekregen dan de overige delen van het Chinese rijk. In Arabië is de aanduiding van Jemen veranderd: in plaats van een emiraat is het nu een ‘imamaat’. De omschrijving van Asir of Assir is vertaald van principaat in vorstendom.
[Kaart 33]
Insulinde: Op Malakka is de spoorlijn door het binnenland via Koeala Lipis naar Kota Baroe aan de noordkust, met aansluiting op het Thaise spoorwegnet, gereed. Op Sumatra is de spoorlijn in aanbouw van Telok Betong (Bandar Lampung) naar Palembang ingetekend. Er is een aparte residentie Nieuw-Guinea ingesteld, met hoofdplaats Manokwari; het gebied hoorde hiervoor tot de residentie Ambon.
Op de bijkaart van de Molukken is de legenda weer gewijzigd, en worden alleen nog hoofdplaatsen van residenties en afdelingen apart onderscheiden.
[Kaart 34]
Het traject Cirebon-Semarang was van 1897 tot 1899 door de Semarang-Cheribon Stoomtram Maatschappij (SCS) als tramlijn aangelegd, het zou tussen 1912 en 1921 omgebouwd worden tot spoorweg, maar dat is hier nog niet aangegeven. Er is een grenswijziging tussen de residenties Preanger Regentschappen en Cheribon: het landschap Galoeh met Tjiamis (Ciamis) is nu bij de Preanger gevoegd.
[Kaart 35]
Op de plattegrond van Batavia is het noorden van de geplande tuinstad Menteng nu bebouwd aangegeven. Pedjong Koran of Pedjonkoran is een voor inheemse werknemers en havenarbeiders geplande wijk naast de haven Tandjong Priok.
[Kaart 36]
In Deli is er aansluiting van de trambaan vanuit Atjeh met het railnet in Deli, via Pangkalan Brandan. In de legenda worden alleen nog standplaatsen van residenten en assistent-residenten aangegeven, niet meer van controleurs, dus alle zwarte symbolen met een vlaggetje zijn door enkele zwarte stippen vervangen. Op de bijkaart van de Padangse Beneden- en Bovenlanden is de spoorlijn naar Fort de Kock (Bukittingi) met een traject van twintig kilometer uitgebreid tot Limbanang.
[Kaart 39]
Afrika staatkundig: Rwanda-Burundi is bij de Belgische Kongo gevoegd. Het overige deel van het voormalige Duits Oost-Afrika heet nu Tanganyika Territorium, en zal door de Britten beheerd worden. In de legenda zijn aparte kleurenblokjes opgenomen om de Franse en Britse mandaatgebieden mee aan te geven: de voormalige Duitse en Turkse gebieden in Afrika en op het Arabisch schiereiland. Voor het Belgische mandaatgebied, Rwanda-Burundi, is geen apart legendablokje.
[Kaart 42]
Noord Amerika staatkundig: In Canada zien we een nieuwe spoorweg tussen Port Nelson aan de Hudsonbaai en Prins Albert (Prince Albert) in Saskatchewan.
[Kaart 47]
De westelijke Samoa-eilanden, voormalig Duits, worden nu als Nieuw-Zeelands aangegeven. De Nieuwe Hebriden, waar tot nu toe niet bijstond aan wie ze behoorden, blijken nu een Brits-Frans condominium te zijn. De eilanden in de Bismarck-archipel hebben weer hun oude Engelse namen teruggekregen: ‘Nieuw-Mecklenburg’ is weer ‘Nieuw-Ierland’ (New Ireland) en ‘Nieuw Pommeren’ is weer hersteld in ‘Nieuw-Brittannië’ (New Britain). ‘Friedrich Wilhelmshafen’ is veranderd in ‘Madang’, en ‘Simpsonhafen’ in ‘Rabaul’. De Marshall eilanden zijn een Japans mandaatgebied geworden, evenals de Marianen en de Carolinen.