'Super libro IX Almansoris' en andere medische teksten

Een medisch allegaartje

Sommige middeleeuwse boeken bevatten een of meerdere specifieke teksten die vanaf het ontstaan zo bij elkaar zijn gezet. Er zijn ook middeleeuwse boeken waarin verschillende losse handschriften bij elkaar zijn beland die wat hun ontstaan betreft niets met elkaar te maken hebben. Zij zijn vaak door een latere bezitter samen bij elkaar gebonden. Dergelijke boeken noemen we een convoluut. Hs. 688 van de Universiteitsbibliotheek Utrecht is zo’n convoluut en bevat verschillende medische en astrologische teksten die over een tijdspanne van ruim honderd jaar zijn opgetekend en uiteindelijk samen in een boek beland zijn.

Handen door de jaren heen

Zoals gebruikelijk in een convoluut zijn er in Hs. 688 veel verschillende handen te vinden. Deze handen wisselen elkaar soms binnen de teksten af, of zijn verantwoordelijk voor een of meerdere excerpten. Door enkele notities in het handschrift weten we van sommige handen door wie zij zijn geschreven en uit welke periode ze komen. Zo vinden we op fol. 63r een aantekening van Symon Hoflant de Velsen, afkomstig uit het diocees Utrecht. Hij noteerde dit in het jaar 1346 vanuit Montpellier en geeft hiermee de vroegste datering van Hs. 688.

De bijzondere dood van Wermboldus Overstege

Op fol. 77v en 78v zette Wermboldus Overstege uit Kampen zijn naam bij enkele teksten neer. Wermboldus maakte onderdeel uit van de Utrechtse kartuizers, maar was voor zijn intrede in het klooster arts geweest. Hij moet meerdere medische handschriften in zijn bezit hebben gehad. Zo ook Hs. 687 uit de Utrechtse Universiteitsbibliotheek en een handschrift uit de Universitätsbibliothek Kassel (Ms. 4° Ms. med. 2). Duidelijk is dat Wermboldus in ieder geval Hss. 687 en 688 mee het klooster in nam. Deze handschriften maken deel uit van de collectie Bibliotheek van het Kartuizerklooster Nieuwlicht en zijn als zodanig verkregen door de Universiteitsbibliotheek Utrecht.

Wermboldus overleed op 27 september 1459, op de feestdag van de heiligen Cosmas en Damianus. Van zijn dood wordt melding gemaakt in een Brussels kartuizer handschrift (Brussel, KB, Ms. 7043, fol. 70v). Men beschouwt zijn dood op deze dag als zeer bijzonder, omdat Cosmas en Damianus de patroonheiligen van artsen zijn. Hoewel Wermboldus zijn oorspronkelijke beroep van arts niet meer uitoefende, kon dit toch als een speciaal teken worden opgevat, aldus de Brusselse kartuizers.

Dicht bij de bron?

In Hs. 688 zijn verschillende korte en langere medische teksten en excerpten te vinden. De eerste en direct een van de langere teksten in het handschrift is Super Libro IX Almansoris van Gerard de Solo. Deze tekst is (mogelijk gedeeltelijk) opgeschreven door eerdergenoemde Symon Hoflant. Het werk is een Latijns commentaar op al-Hawial-Kabir (Het alomvattende boek), een medische encyclopedie in negen volumes, van de Perzische arts en filosoof Rasis (854–925).

Gerard de Solo (†1360) was arts en docent aan de Universiteit van Montpellier. Deze universiteit gold in de middeleeuwen als zeer vooraanstaand op het gebied van medische wetenschap en is tot op de dag van vandaag de oudste medische faculteit ter wereld waar nog altijd les wordt gegeven.

Gerard de Solo zou zijn Super Libro IX Almansoris rond 1350 voltooid hebben. (Guenoun 1999, 466). Gezien dat Symon Hoflant dit werk volgens zijn notitie in 1346 in Montpellier kopieerde, is het aannemelijk dat Symon zich in de nabijheid van Gerard bevond en wellicht zelfs het oorspronkelijke werk van Gerard direct kopieerde. Vast staat dat als Symon dit inderdaad in 1346 in Montpellier kopieerde, hij zich in ieder geval erg dicht bij de oorspronkelijke bron bevond.

Astronomische tabellen en horoscopen

Naast medische teksten, excerpten en Salernitaanse tabellen bevat Hs. 688 ook verschillende astronomische tabellen en horoscopen. De astronomische tabellen op fol. 87r–88v zijn gemaakt voor de jaren 1426 en 1448-1459. Deze geven ons wederom een inkijkje in wanneer dit deel van het handschrift is opgetekend.

Op fol. 1r en 134v staan astrologische cirkels waar berekeningen mee kunnen worden gemaakt. Astrologische voorspellingen worden bepaald aan de hand van de positie van planeten ten opzichte van andere planeten. Hierbij wordt rekening gehouden met hun aspectus, het aantal tekens die bij afzonderlijke planeten horen (Burnett 1996, 373). Deze kan uit drie, vier of zes bestaan. De cirkel op fol. 1r heeft alleen de aspectus van drie en zes. De cirkel op fol. 134r bevat ook de aspectus van vier.

Tevens zijn er in het handschrift vele horoscoop tabellen te vinden. Vanaf fol. 143v vinden we deze voor elk sterrenbeeld. In de middeleeuwen spelen astrologie en astronomie een grote rol in de geneeskunde. Men baseert zich op de temperamentenleer of humorenleer van Galenus, waarbij de vier lichaamssappen in het menselijk lichaam bepalend zijn voor iemands gezondheid. Deze lichaamssappen staan onder invloed van de zon, maan, planeten en hun posities in de tekens van de dierenriem. Dit verklaart direct waarom dergelijke tabellen een logische plek hebben in een medisch handschrift.

Een Nederlands astrologisch puzzelstukje

Na fol. 149 is er eigenlijk nog een pagina te vinden, hoewel deze helaas is afgescheurd. Slechts een stukje van deze pagina (in feite fol. 150) is bewaard gebleven, waarop, hoewel slechts enkele woorden, tekst valt te lezen. Toch zijn deze woorden onmiskenbaar Nederlands en niet Latijns. Hs. 688 heeft dus mogelijk ook een of meerdere Nederlandse teksten bevat, die wellicht door een van de bezitters niet als zinvol werden beschouwd en daarom uitgescheurd zijn. Onder de leesbare woorden valt ‘Saturnus’ te lezen, dus naar alle waarschijnlijkheid gaat het hier om een astrologische tekst. Het handschrift bevat dus nog een puzzelstukje, dat mogelijk de moeite van het onderzoeken waard is!

Auteur

Femke van Hilten, mei 2017