'Sinnepoppen' van Willem Jansz. Blaeu
Wijze lessen over economisch bejag
Het werk Sinnepoppen (1614) van de Amsterdamse koopman Roemer Visscher (1547-1620) was waarschijnlijk de populairste embleembundel uit de Gouden Eeuw. Emblemen zijn kortweg te kenschetsen als raadselachtige combinaties van teksten (ook wel motti en subscriptio’s) en afbeeldingen (picturae). Het embleem is als literair genre uitgevonden in 1531, toen de uitgever van een bundel Latijnse epigrammen van de Italiaan Alciato besloot om diens gedichten van illustraties te voorzien. Dat concept sloeg snel aan onder een geleerd publiek en de Emblematum liber van Alciato beleefde vele herdrukken in Europa. Ook kwamen snel nieuwe embleembundels op de markt: niet alleen voor geleerden, maar ook voor het grotere publiek door middel van eenvoudiger en in de landstalen geschreven bundels.
Geld en gewin
In de gebieden van de Nederlanden ontstond speciale belangstelling voor emblemata over de liefde. Prikkelende teksten en afbeeldingen moesten de lezer spelenderwijs iets leren over zaken als liefde, liefdesverdriet, huwelijkstrouw en partnerkeuze. Vooral de praktische inslag van het liefdesembleem bereikte in 1618 een hoogtepunt toen Jacob Cats zijn Sinne- en minnebeelden publiceerde. De embleembundel Sinnepoppen van Visscher richt zich echter op een ander genre dan de liefde, namelijk op een morele les over geld en gewin.
Roemer Visscher: zakenman en lid van culturele elite
Visschers huis aan de Geldersekade was in de eerste twee decennia van de 17de eeuw een trefpunt voor de Amsterdamse culturele elite. Niet alleen vergaarde hij als succesvol zakenman een fortuin, ook was hij goed op de hoogte van de Latijnse, Italiaanse en Franse literatuur. Zijn befaamde dochters Anna en Maria Tesselschade gaf hij een kunstzinnige opvoeding mee. En hij was een vooraanstaand lid van de rederijkerskamer In liefde bloeiende.
De embleembundel
Visschers sterke punt bleek het korte gedicht, waaronder de emblematiek. In 1612 werden in Leiden, achter Visschers rug om, enkele van zijn gedichten gedrukt. Hierop antwoordde Visscher in 1614 met zijn Sinnepoppen. Deze embleembundel verscheen bij de beroemde Amsterdamse uitgever Willem Jansz. Blaeu. Het werk telt 183 emblemen, die verdeeld zijn in drie afdelingen of ‘schocken’. ‘Schock’ betekent ‘een zestigtal’, wat verwijst naar het aantal emblemen in elk afzonderlijk deel van het boek. De afbeeldingen zijn met de burijn bijgewerkte etsen van de illustrator en uitgever Claes Jansz. Visscher, die overigens geen familie van Roemer was.
'Een korte scherpe reden' die iedereen kan begrijpen
Roemer Visscher toonde zich een zelfbewuste voorvechter van de letterkunde in de volkstaal. In de voorrede op zijn embleembundel geeft hij een omschrijving van een embleem of, zoals hij dat noemt, ‘sinnepop’. Deze luidt als volgt: ‘Sinnepop dan is een korte scherpe reden, die van Ian alleman, soo met het eerste aensien niet verstaen kan worden: maer even wel niet soo duyster datmer nae raden, jae of nae slaen moet: dan eyscht eenighe na bedencken ende overlegginghe, om alsoo de soetheydt van de kerle [= kern] of pit te smaecken.’
Niet te moeilijk, niet te gemakkelijk
Kortom, een embleem diende niet te moeilijk, doch ook niet te gemakkelijk te zijn. Een toepasselijk voorbeeld van één van Visschers emblemen is die van ‘Licht en dicht’ (Eerste Schock, XXXVI, p. 36): ‘De glasen vensters in Kercken en Huysen zijn licht, laten de lucht ende de sonne deur hen schynen, en zijn dicht voor de vvindt, die zy buyten keeren. Dit en behoeft gheen vorder uytlegginghe, dan een yeder mach het ghebruycken daer’t hem te passe komt.’
Complimenten voor koopmansgeest
In tegenstelling tot de toenmalige gewoonte worden de prenten in Sinnepoppen niet vergezeld van verzen, maar van concrete prozatekstjes op zogeheten conversatietoon. De bundel toont een scala aan typische Hollandse zaken: schepen, sluizen, schaatsers, molens, tulpen, enzovoort. Ook zijn veel praktische gebruiksvoorwerpen en mechanische instrumenten opgenomen, zoals een kompas en een zaag bijvoorbeeld. Tevens wordt stelling genomen tegen economisch bejag en onnodige verkwisting. De Hollander wordt echter gecomplimenteerd met zijn koopmansgeest en creativiteit.
Gat in de markt
Sinnepoppen bleek een gat in de markt. In 1620, 1669 en 1678 volgden nog drie edities van het werk. Ten behoeve van deze edities voegde Visschers dochter Anna allerlei moralistische verzen aan de originele emblemen toe. Ook nam zij tien nieuwe emblemen op en wijzigde sommige prozacommentaren en de volgorde van de emblemen.
Tot slot nog een waardige uitsmijter uit Visschers Sinnepoppen: ‘Ist eynd goet/soo ist al goet’ (Eerste Schock, LX, p. 60): ‘Alle dinghen worden begonnen, om die met kosten, arbeyt ende neerstigheydt te brengen tot het eynde; soo dat dan soo goet is, dattet den aenleggher vernoeght, soo heeftet den krans of prijs verdient, ende men moet het prysen. Dit vverdt uytghebeeldt met een tou of cabel die men aen’t eynd besiet, en beproeft of de stoffe goet is. En soo seytmen: Ist eynd goet, soo ist al goet.’