'De cleynen herbarius' van Heyman Jacobs

Zeventiende-eeuwse huis- tuin- en keuken middeltjes

Ieder mens heeft wel eens te maken met een vervelend griepje, een bloedneus of een ander kwaaltje. Wanneer we hierover ons beklag doen, is er vaak een wijze oma, buurman of andere kennis die ons raad geeft hoe soortgelijke klachten met planten, kruiden of andere middelen verholpen kunnen worden. Eeuwen geleden waren dit soort wijsheden ook al gemeengoed. Boeken zoals het zeventiende-eeuwse werk Den cleynen herbarius ofte cruyt-boecxken, waarvan een exemplaar behoort tot de collectie van de Utrechtse Universiteitsbibliotheek, getuigen hiervan.

Onbekende auteur?

Op de titelpagina valt te lezen dat Den cleynen herbarius ofte cruyt-boecxken geschreven is door ene H.I. Met een dergelijke afkorting geeft de auteur zijn identiteit nog niet direct prijs. Gelukkig begint het boekje met een gedicht, waarbij er meer duidelijkheid over de naam van de auteur ontstaat:

            'Comt dan en wilt met luste door wandelen,
            Dit Cruyt-hofken dat ons hier wort opghedaen,
            Van Heyman Jacobsz die ons leert Handelen,
            De cruyden en bloemkens (om ‘tperyckel te ontgaen)
            Wiens natuerlycke crachten hier beschreven staen' (p. 2)

Uit dit gedicht leren we de daadwerkelijke naam van de auteur: Heyman Jacobs. Helaas is er zeer weinig over deze auteur bekend. Jacobs zou geleefd hebben rond 1600 in het noorden van Holland, waar hij verschillende werken schreef. Hij was een vroom katholiek, wat ook blijkt uit het moraliserend karakter van zijn werk. Mogelijk was hij een onderwijsman, die zijn kennis op geneeskundig en pedagogisch gebied wilde optekenen (Viaene 1969, p. 87).

Gebundeld medisch naslagwerk

Het exemplaar van Den cleynen herbarius uit de collectie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht is samengebonden met twee andere gedrukte werken, Het schat der armen oft een medecijn boecxken, eveneens een werk van Heyman Jacobs dat in de 17^e eeuw enige populariteit kende; en Vorstelijck gheschenck: dat is een medecynboeck, een uit het Duits vertaald werk van een onbekende schrijver. Al deze werken hebben een geneeskundig onderwerp, wat het boek als geheel een handig medisch naslagwerk maakte.

Gedrukt te Amsterdam

Het besproken exemplaar van Den cleynen herbarius is gedrukt door Frans Pels (ca. 1602 – 1662) uit Haarlem. Pels trouwde in 1625 met de dochter van drukker Broer Jansz, bij wie hij rond die tijd in Amsterdam ook werkzaam was. Vanaf 1629 had Pels zijn eigen drukkerij in de Amsterdamse Jordaan op de Goudsbloemgracht (tegenwoordige Willemsstraat). In een later stadium bevond de drukkerij van Frans Pels zich op een andere locatie, blijkend uit vele boekjes rond 1632. Ook deze editie van Den cleynen herbarius is hier gedrukt en verwijst naar deze nieuwe locatie: “in de Colcx-Bruch steech”. Dit zou mogelijk verwijzen naar een steeg of straat die tegenover de voormalige Kolksbrug in de buurt van de Nieuwezijds Kolk moet hebben gezeten.

De geneeskracht van de natuur

In Den cleynen herbarius worden vele bomen, kruiden en bloemen en de bijbehorende geneeskrachtige werking beschreven. Tevens bevat het verschillende remedies voor ziekten en enkele christelijke vertroostingen voor patiënten die hun ziekte niet zullen overleven.

Het boekje is onderverdeeld in de volgende onderwerpen:

• De werking van bomen en boomvruchten (pag. 5 - 34)
• De werking van specerijen (pag. 35 - 49)
• De werking van koren en granen (pag. 49 - 55)
• De werking van wortelen (pag. 56 - 70)
• De werking van bloemen (pag. 70 - 86)
• De werking van aromatische kruiden (pag. 86 - 95)
• De werking van medicinale hof kruiden (pag. 95 - 103)
• De werking van in het wild groeiende kruiden (pag. 104 - 122)
• De werking van ‘keuken’ medicijnen (pag. 122 - 126)
• De werking van ‘nieuwe’ uitheemse kruiden (p. 126 - 127)
• Uitleg over graden en herbariseren (p. 128)
• Verschillende remedies voor allerlei kwalen (pag. 129 - 160)
• Vertroostingen voor zieken (pag. 161 - 185)
• Verschillende remedies voor allerlei kwalen (pag. 185 - 192)

De hoofdstukken over de werking van de verschillende bomen, kruiden en bloemen worden steevast vooraf gegaan door een inleiding gericht aan een (beroeps)groep die veel te maken heeft met het desbetreffende onderwerp, zoals hoveniers, bloemisten en groentekwekers.

Keuken wijsheden

Opvallend is het hoofdstuk over ‘keuken medicijnen’, waaronder middelen vallen die men tegenwoordig niet als geneeskundige middelen zou beschouwen. Onder andere de werking van kaas, melk en vlees worden behandeld. Zo zou melk goed zijn tegen buikloop (p. 123) en helpt azijn om eetlust op te wekken (p. 126). Sommige passages over deze middelen bevatten wijsheden op rijm:

            'Op een Ey een dronc, schaet den Meester een pondt?
            Maer ist wyn, soo ist medecyn.' (p. 125)

Met dergelijke wijsheden, planten en bomen uit de (kruiden)tuin en keuken middeltjes geeft Den cleynen herbarius een interessant kijkje in de letterlijke en figuurlijke zeventiende-eeuwse keuken.

Auteur

Femke van Hilten, augustus 2017