'Chyromantia' van Johannes Indagine
Lijnen in handen, gezichten en sterren
In de oudheid en middeleeuwen werden handleeskunde en astrologie beoefend als serieuze wetenschappen. Een van de eerste handboeken op dit gebied werd in 1522 gepubliceerd door de Duitse priester Johannes Indagine, getiteld Introductiones apotelesmaticae elegantes in chyromantiam, physiognomiam, astrologiam naturalem, complexiones hominum, naturas planetarum.
Een Nederlandse vertaling werd uitgegeven door Jan Berntsz. Volgens de colofon deed hij dit op 10 februari 1536 ‘tot Utrecht op dien hoec van sint Mertenstoorn [de Domkerk], in die gulden Leeuw’. Met deze publicatie trachtte de Utrechtse drukker deze materie aan een breed lezerspubliek te introduceren.
Het staat geschreven in de sterren... of op je gezicht
De vertaling van Indagine's werk kreeg de titel Chyromantia Joannis Indaginis: ende dit boec leert van drie naturlike consten als phisiognomia, astrologia naturalis, chiromantia. Het is niet bekend wie de vertaling verzorgde. De uitgave volgt de tekst van Indagine vrij nauwkeurig, inclusief diens onderverdeling in zes boeken:
- Chiromantia (handleeskunde) (17-85)
- Phisiognomie ‘van oordelinghe te gheven uut der aenschouwen des voorhoofts’ (fysiognomie; aangezichtskunde) (85-108)
- Periaxiomata of ‘aenschijnen der teykenen’ (astrologie) (109-115)
- ‘Regulen van cranckheyden’ (over de invloed van de hemellichamen op de gezondheid) (116-125)
- Astrologia naturael (horoscopen) (126-162)
- 'Kennisse der complexien', de invloed van de hemellichamen op de vier complexien: cholerici, phlegmatici, melancholici en sanguijnen (163-181)
Handleeskunde, astrologie, fysiologie een aanverwante zaken worden al sinds de oudheid beoefend en bestudeerd, en zijn ook nu nog steeds in zwang. Velen beschouwen het nu niet meer als serieuze wetenschap, maar in de 16e eeuw lag dat anders.
Een wetenschappelijke presentatie?
De uitgave van Indagine in 1522 doet voor zijn tijd vrij wetenschappelijk aan. Het werd gedrukt in het moderne humanistische lettertype en voorzien van functionele afbeeldingen. De uitgave van Berntsz is in een gotisch lettertype, zoals dat gebruikelijk was voor teksten in de volkstaal. Hierdoor doet het echter wat meer middeleeuws en ouderwets aan.
Berntsz gebruikt wel dezelfde afbeeldingen als die in het werk van Indagine, maar print deze wat minder goed af. Hij voegt ook allerlei overbodige plaatjes toe, in verschillende stijlen, en sommige plaatjes zie je verschillende keren terug. Hierdoor ziet het werk er frivoler uit, maar ook een beetje klunzig. Het mist de serieuze uitstraling die de druk van Indagine typeert.
De Utrechtse uitgave werd blijkbaar geen succes in de Nederlanden: naast het exemplaar in de Universiteitsbibliotheek Utrecht is er slechts één andere kopie in Nederland bekend (Groningen, UB, uklu NAUTA 60).
De Nederlandse vertaling van Indagine’s werk geeft een goed idee hoe men handleeskunde, aangezichtskunde en astrologie in deze periode beoefende. Zo lezen we op p. 100 dat een hoofd dat van boven ‘scharp’ is, betekent dat die persoon de volgende eigenschappen heeft: ‘plomp, grof, onleerbaer, onverstandel, nijdich’. Iemand met een rond hoofd van middelbare zwaarte is ‘verstandel, vernuftich, cloeck, ende van goeder memori’. Blijkens de afbeelding van Indagine in het boek rekende die zich tot de laatste categorie …
Auteur: Bart Jaski, 2011
