'Lilium medicinae' van Bernard de Gordon
Studieboek of medisch naslagwerk?
Hs. 684 is een van de 37 handschriftbanden afkomstig van de bibliotheek van de Utrechtse Paulusabdij, die in de Universiteitsbibliotheek Utrecht bewaard worden. Het is een groot boek met een zware, houten omslag, met leer bekleed, en een ijzeren beslag. Ergens best een imponerend aanzicht. Het bevat de Lilium medicinae van Bernard de Gordon, afgeschreven rond de eeuwwisseling van de veertiende en vijftiende eeuw. Dergelijke teksten konden gebruikt worden als referentiemateriaal door studenten of medici. Is Hs. 684 dan een studieboek, of een medisch naslagwerk?
Bernard de Gordon’s Lilium medicinae
De Lilium medicinae was een belangrijk werk dat van enorme invloed is geweest op de middeleeuwse medische wetenschap. Bernard de Gordon (Bernardus de Gordonio) schreef het in 1303. Binnen enkele jaren na het voltooien van dit werk, circuleerde het blijkbaar al zo ver buiten Bernards thuisbasis in Montpellier, dat Jan Yperman het heeft kunnen verwerken in zijn Cyrurgie (Huizenga 2003, 190). Bernard de Gordon heeft met de Lilium medicinae een algemeen overzicht willen geven over de gewoonten, gebruiken en best practices van de geneeskunde. Ook later is de Lilium nog populair geweest, zoals wel blijkt uit het feit dat er tot 1501 al zeven edities gedrukt waren.
Uiterlijke kenmerken
Het boek heeft ijzeren steunknoppen. Dergelijk beslag, dat vermoedelijk al vrij kort na of meteen bij de productie van het boek bevestigd is, beschermt het leer van de kaft tegen slijtage als het horizontaal wordt neergelegd, zoals toen gebruikelijk was. Opmerkelijk genoeg vinden we niet alleen de restanten van vier steunknoppen aan de binnenkant van de hoeken op het voor- en achterplat, maar ook twee steunknoppen in ruitvormig beslag op de denkbeeldige verticale middenlijn van het voorplat. Hun functie is nog onduidelijk.
Verschillende delen van het boek worden aangegeven met kleine strookjes perkament die aan de rand van het blad bevestigd zijn en een stukje uitsteken; met andere woorden, het handschrift bevat klavieren - kleine tabblaadjes. Op de pagina waar zo’n tabblaadje aan bevestigd is, staat vervolgens een inhoudsopgave. De titels van de tekstonderdelen zijn in de rest van het handschrift met rood geschreven, zodat je makkelijk door het boek kan bladeren om te vinden wat je nodig hebt. Handig bij een naslagwerk. Klavieren komen ook voor in andere handschriften en oude drukken, maar onderzoek naar hun gebruik en geschiedenis staat nog in de kinderschoenen.
Studieboek of medisch naslagwerk?
Hoewel we in veel naslagwerken aantekeningen van studenten in de marges vinden, zijn er in Hs. 684 opvallend weinig marginalia te bespeuren. Althans, niet zo uitgebreid als je zou verwachten, als het een studieboek geweest was. Dergelijke studieboeken werden vaak in katernen opgedeeld om ze handzamer te maken. Studenten sleepten over het algemeen niet met zulke zware, massieve boeken als Hs. 684. Nu kan het zo zijn dat de zware kaft later is toegevoegd, maar dan zouden we meer sporen van gebruik door studenten verwachten dan nu het geval is.
Nee, het lijkt juist zo te zijn dat Hs. 684 is gebruikt als algemeen medisch naslagwerk. De kaft lijkt middeleeuws te zijn, mogelijk is het zelfs de originele kaft. Het schutblad, dat tegen de houten omslag aangeplakt zit en waar het ijzeren beslag doorheen bevestigd is, is beschreven met de naam van een voormalig eigenaar, meester Jacobus Jutfaecs Alemberch. Hij behoorde tot hetzelfde geslacht als dokter Simon Jacob de Alemberch, die wordt genoemd in een Utrechtse huwelijksacte van 1446 (Mattaeus 1738, II, 315), en de Utrechtse student Simon Alemberch die in 1493 te Bologna afstudeerde in de geneeskunde (Tervoort, s.d. 199, nr. 558). Volgens Peter Gumbert schreef Jacob zijn naam in de zestiende eeuw (Gumbert 2012, 95), en blijkens zijn naam woonde hij in Jutphaas (nu Nieuwegein, ten zuiden van Utrecht).
Uit een ander opschrift weten we dat het boek in de bibliotheek van de Paulusabdij heeft gestaan - net als Hs. 685, dat ook een kopie van de Lilium medicinae bevat, en Hs. 695 (link). Die deden wellicht nog dienst als naslagwerk nadat ze ooit aan de abdij geschonken waren (vgl. Gumbert 2012, 93, 95-96). In 1584 stond de Paulusabdij haar collectie af aan de Stadsbibliotheek. In 1636 werd deze Stadsbibliotheek de Universiteitsbibliotheek van Utrecht.
Opties voor onderzoek
Het handschrift laat vragen open die het onderzoeken waard zijn. Wellicht dat archiefonderzoek kan aantonen wie meester Alenberch was. De deels weggeschraapte notitie wacht daarbij nog op nader technisch onderzoek. Ook is de precieze herkomst van het handschrift nog onduidelijk, en is de band niet typisch Utrechts te noemen.
Auteur
Linda Brakenhoff, juni 2017