Edition 5, 1883: Pieter Roelf Bos, 'Bos’ Schoolatlas der geheele aarde'

In de jaren tachtig van de 19de eeuw volgen de verschillende edities van de Bosatlas elkaar snel op. Een jaar na de vierde editie in 1882 verscheen al weer de vijfde editie, maar van veel vernieuwingen was geen sprake.
In 1883 loopt de Salpeter-oorlog tussen Chili enerzijds en Bolivia en Peru anderzijds ten einde, en Bolivia wordt daardoor afgesneden van de zee. Op de Nederlandse provinciekaarten doen de stoomtramwegen hun intrede; voor latere redacteuren zou dit een enorme klus worden om ze up-to-date te houden. Naast geografische mijlen worden nu voor het eerst ook kilometerschalen opgenomen in de legenda: het metrieke stelsel is nu bijna overal doorgevoerd. Bijkaarten worden allengs grafisch duidelijker gescheiden van de hoofdkaart.

Bekijk hier de digitale versie van de vijfde editie van de 'Bosatlas'
Legenda kaart Frankrijk 5e editie Bosatlas 1883

Kaartverschillen met de vierde editie

[Kaart VI]
Europa staatkundig: Dankzij de St. Gotthard tunnel kon de doorgaande lijn Genua-Milaan-Basel toegevoegd worden; ook de spoorlijn Kronstadt (Braşov)-Boekarest is opgenomen. De spoorlijn Jekaterinenburg-Irbit is weer van de kaart gehaald; deze lijn berustte blijkbaar op een vergissing. De havenstad Varna in Oost-Bulgarije is opgenomen in plaats van de vesting Sjoemla (Sjoemen). Europees Turkije heeft een lichtblauwe kleur gekregen op de kaart, waardoor het beter is te onderscheiden van Griekenland, Oostenrijk en Montenegro. Men is alleen vergeten de paarse ‘Turkse’ bies rond Bosnië-Herzegovina ook de nieuwe lichtblauwe, Turkse kleur te geven.
In plaats van het bevolkingsdiagram van Europa is nu een plattegrond van Groot-Londen opgenomen. Op deze nieuwe bijkaart staat niet verklaard dat de dubbele lijnen spoorwegen zijn. De dichtbebouwde binnenstad van Londen heeft een aparte signatuur, waarbij het net lijkt of de Thames bijna helemaal overkluisd is. Er wordt een aparte parksignatuur geïntroduceerd die o.a. Hyde Park, de Wimbledon Commons, Richmond Park, Kew en Wembly Park aangeeft. De bebouwing wordt zowel met puntsymbolen als met zwarte blokjes getoond.

Plattegrond van Groot-Londen 5e editie Bosatlas, 1883

[Kaart X-XII]
Provinciekaarten Nederland: In de legenda zijn nu ook signaturen opgenomen voor ontworpen en aangelegde stoomtramwegen. In Noord- en Zuid-Holland zijn stoomtramwegen aangelegd van Beverwijk naar Wijk aan Zee, van Castricum naar Schoorl, twee stoomtrams van Amsterdam naar Hilversum, van Haarlem naar Leiden en Katwijk aan Zee, van Den Haag naar Scheveningen, van Rijswijk naar Scheveningen, van Den Haag naar Loosduinen en van Bodegraven naar Gouda. De in 1882 drooggevallen Horstermeerpolder is nog als meer aangegeven. Pas in de 8ste druk van 1887 wordt dat rechtgezet.

Legenda provinciekaart 5e editie Bosatlas, 1883

In het zuiden zijn stoomtramwegen aangelegd van Geertruidenberg naar Breda en Dongen; van Tilburg naar Kapelle en Waalwijk, van Veghel naar Berlicum en dan met een bocht om Den Bosch naar St. Michielsgestel, en van Helmond naar Berlicum.
In het oosten en noorden zijn stoomtramwegen aangelegd van Harlingen naar Sneek, van Heerenveen naar Gorredijk, van Bergum naar Dokkum, van Heiligerlee via Finsterwolde naar Winschoten, van Ede naar Wageningen en van Dieren over de IJssel naar Doesburg en Ter Borg. Daarnaast zijn er een heleboel stoomtramwegen gepland, en het beeld met spoorlijnen, tramlijnen en kanalen wordt er veel complexer door.
Op 1 november 1882 kwam de spoorlijn Elst-Geldermalsen gereed, maar dat is hier nog niet aangegeven. In 1883 is de spoorweg Nijmegen-Venlo gerealiseerd.

[Kaart XV]
Zwitserland: Bellinzona is nu door een spoorlijn met Lugano verbonden, zodat er met de St. Gotthardtunnel een doorgaande lijn naar Milaan is ontstaan. De spoorweg door het Rhônedal heeft nu ook Brig bereikt.

[Kaart XVIII]
Oostenrijk-Hongarije: De spoorverbinding van Kronstadt (Brašov) naar Boekarest, die wel op de Balkankaart staat, is niet op deze kaart aangegeven. In Oostenrijks Galicië is de spoorlijn tussen de niet op de kaart aangegeven plaatsen Stanislau (Ivano-Frankivsk) aan de Dnjestr en Przemysl aan de San opgenomen.

[Kaart XIX]
Rusland: In de Kaukasus is de spoorlijn Poti-Tiflis in 1883 doorgetrokken tot Bakoe (Baky), zodat de olie van Bakoe makkelijker naar Europa kan worden geëxporteerd.

[Kaart XX]
Scandinavië: In IJsland is de Krafla vulkaancaldera toegevoegd. In Zweden is de spoorlijn van Sundsvall tot Östersund al in 1879 opengesteld en in 1881 bij Ånge op de spoorlijn naar Stockholm aangesloten. In 1882 zou de verbinding van Östersund met Trondheim in Noorwegen worden gerealiseerd.

[Kaart XXIV]
Italiaans spoorwegnet: De verbinding door de St. Gotthardtunnel is nu tot aan Milaan doorgetrokken. Ook de Arlbergbahn, van Feldkirch naar Innsbruck in Oostenrijk, staat op de kaart hoewel die pas in 1884 opengesteld wordt.
Campidano is de naam van het grootste landbouwgebied van Sardinië. Het Italiaanse grensstation Bordighera aan de Rivièra is toegevoegd: door de opening van een exprestrein kon je in 1883 in 24 uur met de exprestrein van Londen Bordighera bereiken.

[Kaart XXVII]
Azië staatkundig: De spoorweg Poti-Tiflis is naar Bakoe (Baky) doorgetrokken. Aan de overzijde van de Kaspische zee is een spoorlijn vanaf de haven Mikhailovsk (Uzun-Ada) naar het oosten in aanbouw, het eerste gedeelte van de Transkaspische spoorweg naar Gyzylarbat (Serdar). Deze spoorlijn het werd gerealiseerd van 1879 tot 1885; later is het beginpunt van Mikhailovsk naar Krasnovodsk verplaatst.
Formosa is in de lengterichting opgedeeld: blijkbaar strekte de Chinese souvereiniteit zich niet uit tot het bergachtige oostdeel van het eiland. Palawan en het gebied van de Moro’s op Mindanao zijn nu als geheel Spaans aangeduid, maar in de praktijk betekende die Spaanse soevereiniteit niet veel.

[Kaart XXVIII] en [XXIX]
‘De kaart van Nederlandsch Oost-Indië duidt de verschillende diepte der zee door twee tinten aan’, volgens het voorwoord. Maar wat de diepte van de grenslijn is, wordt niet duidelijk. Op Borneo is het gebied van de British North Borneo Company ingetekend; dit gebied was in 1878 door de sultan van Sulu geleased aan de British North Borneo Company, met de hoofdstad in Elapoera (Sandakan). Selangan op Mindanao is herdoopt in Cota-bato.
Op Java is de spoorlijn van Buitenzorg naar het zuiden doorgetrokken tot Bandoeng. De spoorlijn van Soerabaja (Surabaya) naar Kertosono is doorgetrokken tot Surakarta, zodat Surabaya en Semarang nu per spoor verbonden zijn, ook al betreft het verschillende maatschappijen (SS en NISM). Het inzetplattegrondje van Batavia is nieuw; een plattegrond van Batavia/(D)Jakarta zal tot de zestiger jaren in de atlas blijven staan. Er is op te zien dat Batavia inmiddels een haven heeft, zodat de schepen niet meer op de rede hoeven te blijven liggen: Tandjong Priok, van 1878 tot 1883 aangelegd. De oude stad van Batavia ligt aan zee, het nieuwe bestuurscentrum in Weltevreden en het zuidelijke uiteinde in Meester Cornelis zullen hierna langzaam aan elkaar groeien. Het grote gat in de bebouwing in het centrum wordt gevormd door het Koningsplein. De loop van de spoorlijn van de oude havenmond (Kleine Boom) naar het zuiden (Buitenzorg) is hier niet correct: ten zuiden van het Koningsplein loopt hij aan de linkeroever van de rivier de Tjiliwoeng.

[Kaart XXX]
In Afrika wordt Transvaal nu niet meer Brits gekleurd, al staat er nog ‘Onder Britsche suzereiniteit’. In Sierra Leone is het Britse gebied uitgebreid, in de Congo wordt de Stanley Pool nu vermeld, de naar de ontdekkingsreiziger Stanley genoemde vijftien kilometer brede verbreding in de Kongo-rivier waar later zowel Leopoldville (Kinshasa) als Brazzaville aan gebouwd zouden worden. Het meer zelf zou pas in de 9de druk worden opgenomen; in de 7de druk staat Stanley Pool ten onrechte als plaatsnaam vermeld.

[Kaart XXXI]
Op de kaart Noord-Amerika natuurkundig is een inzetkaartje van de Mississippi-delta toegevoegd op dezelfde schaal ongeveer als de deelkaarten van West-Europa: 1:3 miljoen, met daarop aangeven het alluvium, de moerassen en bayous (‘L’ = ‘Lake’ of ‘Lac’). In de 54ste druk van de Bosatlas (2012) is opnieuw een kaartje van de Mississippi-delta opgenomen, om de effecten van de orkaan Katrina aan te geven. Bij vergelijking blijkt een sterke verandering in de kustlijn.

[Kaart XXXII]
Op de kaart van Noord-Amerika staatkundig heeft Wrangel eiland zijn eerste onbestemde vorm teruggekregen, terwijl het eiland in de vorige editie en op de natuurkundige kaart van Noord-Amerika op deze editie al correct aangegeven stond.

[Kaart XXXIII]
Op het kaartblad van de Republiek Amerika is nu in plaats van de kaart van de stroomgebieden een detailkaart van het noordoosten van de Verenigde Staten opgenomen, waarbij je je hoofd scheef moet houden om hem te kunnen lezen. Men is vergeten de staat Vermont daarop aan te geven. Naast de Groene Bergen die we al eerder in Vermont zagen, staan nu in New Hampshire de White Mountains. Georgetown in Washington DC is nog niet in de stad Washington opgenomen, nu is het een chique wijk van die stad. Kaap Henlopen, Kaap May en de rivier de Schuylkill zijn van oorsprong Nederlandse namen, gegeven toen New York als Nieuw-Amsterdam een Nederlandse kolonie was.
De streepjes in de marge geven aan welke Europese steden op dezelfde geografische breedte liggen. Dat soort verwijzingen zal bij komende edities vaker worden gebruikt.

[Kaart XXXV]
Zuid-Amerika staatkundig: De spoorwegen van de Braziliaanse kust naar het binnenland vertakken zich verder; in Chili is San Iago (Santiago) nu ook met de havenstad Concepcion verbonden. De voormalige Boliviaanse provincie Litoral – het Boliviaanse deel van de Atacama-woestijn – is nu in Chili geïncorporeerd. Later in 1883 wordt ook de vrede tussen Chili en Peru getekend, waarbij Chili de Peruaanse provincie Tarapaca verwerft, en de provincies Arica en Tacna mag bezetten. Argentinië heeft in dezelfde periode Patagonië en het oosten van Vuurland bezet, Chili het westen ervan.