Edition 12, 1896: Pieter Roelf Bos, 'Bos’ Schoolatlas der geheele aarde'

In 1896 volgde de twaalfde editie van de Bosatlas. Hierin gaat redacteur Pieter Roelf Bos verder met enkele eerder ingezette vernieuwingen, mede naar aanleiding van externe kritiek op de voorgaande editie.
De dieptezones zijn in de twaalfde editie op bijna alle niet-staatkundige kaarten ingevoerd; het gaat dan om drie dieptezones, begrensd door de dieptelijnen van 200 en 2.000 meter. Per editie kunnen maar een beperkt aantal kaarten nieuw bewerkt worden. Daardoor duurt het lang voordat nieuwe ontwikkelingen helemaal zijn doorgevoerd, zoals bijvoorbeeld de nulmeridiaan van Greenwich. In deze editie heeft nog een derde van de kaarten de nulmeridiaan van Ferro, en vaak is niet aangegeven welke nulmeridiaan Bos voor een kaart hanteert. De Nederlandse provinciekaarten hebben nu weer de grondsoorten-ondergrond gekregen waar we allemaal mee groot geworden zijn.

Bekijk hier de digitale versie van de twaalfde editie van de 'Bosatlas'

Kaartverschillen met de elfde editie

[Kaart I]
Het halfrondenkaartblad bevat nu ook een kaart van het Noordpoolgebied. De stervormige wereldkaart laat zien welke delen van het landoppervlak draineren via elk der drie oceanen, en welke (gele) gebieden zonder afvoer zijn. De noordelijke IJszee wordt daarbij tot de Atlantische Oceaan gerekend.

Detail halfrondenkaart 12e editie Bosatlas, 1896

Ernaast staat een klimaatindeling naar Supan (‘Die Temperaturzonen der Erde’, in: Petermann’s Geographische Mittheilungen, XXV, 1879, 349-358.). Zijn indeling in klimaatzones was gebaseerd op de gemiddelde jaarlijkse temperatuur en de temperatuur van de warmste maand. Köppen kwam in 1884 met een indeling in klimaatzones die, behalve de temperatuur, ook de duur van de periode boven of beneden bepaalde temperatuurdrempels bij de indeling betrok. Maar zijn indeling wordt pas in één van de latere edities van de Bosatlas overgenomen.
Op de kaarten van de Poolgebieden is de grens van de continu door mensen bewoonde wereld met een bruine lijn aangegeven. James Booth Lockwood was op dat moment degene die het meest noordelijke punt op aarde bereikt had. Nordenskjöld bevoer in 1878 en 1879 als eerste de Noordoostelijke Doorvaart. Veel van de schepen, die de Noordelijke IJszee verkenden, liepen schade op door drijfhout: boomstammen uit de rivieren die in die zee uitmondden. De kaart van het Noordpoolgebied toont de kusten met drijfhoutconcentraties.

Detail halfrondenkaart 12e editie Bosatlas, 1896

‘Petermann Sp’ duidt op de Petermann Spitze, een berg die een Duitse poolexpeditie naar de Duitse geograaf en kartograaf August Petermann noemde; deze had de aanzet tot die expeditie gegeven. James Clark Ross was de Britse marine-kapitein die op dat moment het meest zuidelijkste punt had bereikt, met het schip Erebus, waar de vulkaan op Antarctica naar genoemd is. Het wit op de poolkaarten is echt een witte plek, het duidt op onbekende gebieden.

[Kaart II]
Wereldverkeer: Bij de telegraaflijnen is nu ook de lijn van Banjoewangi op Java naar Broome en Perth in Australië opgenomen. Er is een nieuwe stoombootlijn ingetekend van Nieuw-Zeeland naar Rio de Janeiro. Ook is Jokohama met Vancouver verbonden; dat is een kortere route naar Europa dan via San Francisco.
De Mensenrassenkaart op hetzelfde blad is uitgebreider dan zijn voorganger in de vorige editie: in plaats van negen worden er nu negentien rassen onderscheiden.

[Kaart III]
De wereldkaarten van isobaren en winden voor januari en juli zijn, vergeleken met de vorige editie, op nieuwe waarnemingen gebaseerd. De kaart van de plantengroei op aarde is uit de atlas verdwenen.

[Kaart IV]
Op de natuurkundige kaart van Europa zijn – naast die van 200 en 2.000 meter – ook dieptelijnen voor 1.000 en 3.000m ingevoerd. De isothermen en regenkaart van Europa is vervallen.

[Kaart V]
Europa staatkundig: De grens tussen Europees Turkije en Bosnië heeft geen 'harde' grens door middel van een streepjeslijn meer.
De kaart is opnieuw getekend, waarbij de contouren tussen land en water met een bies zijn aangezet. De inzetkaart van de ontdekkingen is vervangen door een kaart van de steden in de Noord-Duitse vlakte. De legenda verklaart nu ook de plaatsen met meer dan een miljoen inwoners.

[Kaart VII]
De kaart van de bevolkingsdichtheid van Europa is opnieuw getekend, gebaseerd op nieuwe cijfers. In de legenda staat ook iets over de methode van kaartvervaardiging, de uitwerking lijkt meer op een dasymetrische dan op een isolijnenkaart. Ook het nieuwe bijkaartje bij Europa staatkundig (Va, Steden der Noordduitsche vlakte) laat zien hoe leeg de Noord-Duitse Laagvlakte nog is.

Legenda kaart bevolkingsdichtheid Europa 12e editie Bosatlas, 1896

[Kaart X]
Op de Hoogtekaart van Nederland is de Krikelenberg niet meer het hoogste punt, maar de berg bij Vaals: 320 meter. Dat was vastgesteld bij de nauwkeurigheidswaterpassing van het land, die toen afgesloten was.

[Kaart XI]
De titel van de kaart Nederland Groote Verkeerswegen is veranderd in Nederland Overzichtskaart, met dezelfde inhoud. In Groningen is nu ook een spoorlijn van de stad naar Uithuizen en Roodeschool opgenomen.

[Kaart XII-XIV]
De provinciekaarten van Nederland hebben gelukkig weer een grondsoortenondergrond, waardoor ze veel informatiever zijn. Bovendien, minstens even belangrijk, zijn het geen eilandkaarten meer: ook het gebied buiten de in de titel genoemde provincies wordt volwaardig behandeld. Op de bijkaart van Amsterdam en Omgeving is het begin van de stadsuitbreiding van Amsterdam richting Overtoom te zien. In Groningen is de trambaan tussen de stad en Zuidlaren aangegeven. In Limburg is de Vaalserberg nu als het hoogste punt van Nederland aangegeven (met 322 meter in plaats van de op kaart X gemelde 320 meter).

[Kaart XIX]
Op de kaart van Frankrijk is het schoolbegrip ‘Provencaalse Bergen’ ingevoerd, een verwarrend begrip omdat er zeker niet van een samenhangende bergketen sprake is.

[Kaart XX]
Oostenrijk-Hongarije: De spoorlijn van Debretzin (Debrecen) naar Moenkatsj (Mukatsjeve) is doorgetrokken over de Karpaten naar Lemberg (Lviv).

[Kaart XXI]
Op de kaart van Rusland is de spoorlijn van Samara doorgetrokken tot Oefa (Ufa), over de Oeral tot Slatoust (Zlatoest) en Koergan aan de rivier de Tobol.

[Kaart XXII]
De kaart van Scandinavië is opnieuw getekend. Waar vroeger op deze kaart alleen Westzee stond, staat nu ‘Noordzee of Westzee (bij de Denen)’; waar Gotheborg stond staat nu ‘Gotenburg’ (Göteborg). De plaatsen Luleå, Umeå, Gellivaare (Gällivare) en zijn Ertsberg (Malmberget) zijn nu per spoor met het zuiden van Zweden verbonden. Zowel Zweden als Noorwegen hebben een indeling in administratieve landsdelen gekregen. In Midden-Finland staat nu ook de stad Kuopio, met een daarheen voerende spoorweg. In Noorwegen is de lijn van Christiania (Oslo) naar Trondheim gereed gekomen in 1893. Op de kaart van Denemarken is een nieuwe spoorlijn van Kiel naar Flensburg opgenomen. Ook blijken er twee spoorlijnen aangelegd om het gebied van de Limfjord beter te ontsluiten.

[Kaart XXIII]
Groot-Brittannië: Op deze kaart is de waarde van de dieptelijnen niet benoemd. Dat moet zijn, gerekend vanaf de kust: 200, 1.000 en 2.000 meter. De plaatsnaam Belfast staat niet meer cursief.

[Kaart XXIV]
Vergelijken we de kaart van Spanje en Portugal met die in de vorige editie, dan blijkt dat de atlas vanaf de zesde druk een heel deel van Algerije verdonkeremaande: waarschijnlijk zat daar op de gebruikte bron een bijkaartje voor, zodat men er geen informatie over had. Nu is het gebied van Oran en omgeving aan de Algerijnse noordkust wél zichtbaar gemaakt.

[Kaart XXVII]
Azië natuurkundig: Op de detailkaart van Klein-Azië is tenminste de spoorlijn van Konstantinopel naar Angora (Ankara) te zien; de lijn stond door het aanhouden van ‘eilandkartografie’ niet op de veel grootschaliger kaart van de Balkan opgenomen. Op de bijkaart van Palestina zijn de smalspoor-lijnen van Beiroet naar Damaskus en Mserib (Musayrib)(1894) en die van Jaffa naar Jerusalem (1892) opgenomen.

[Kaart XXVIII]
Op Azië staatkundig is nu ook de rest van Malakka, buiten de Straits Settlements, Brits ingekleurd. Formosa is door Japan verworven: bij het verdrag van Shimonoseki, dat de eerste Chinees-Japanse oorlog (1894-1895) beëindigde, kreeg Japan Formosa en de Penghu-eilanden (Pescadores, zie kaartblad XXX); er werd ook bepaald dat Korea niet langer een Chinese vazalstaat zou zijn, maar onafhankelijk. Baloetsjistan, al een Brits protectoraat, is nu geïntegreerd in Brits-Indië. Delen van Afghanistan zijn voorbij de stippellijn van de grens nu ook roze ingekleurd. In Russisch Centraal-Azië is de Trans-Kaspische spoorlijn naar Samarkand doorgetrokken tot Kokand (Qo’qon) en Tasjkent (Toshkent). Bahrein is door de Engelsen tot kolonie verklaard.

[Kaart XXX]
Voor- en Achter-Indië en China: Frankrijk heeft zich meester gemaakt van de delen van Thailand ten oosten van de Mekong: Laos is in 1893 ‘toegetreden’ tot de Franse unie van Indochina. De kaart van de Oost-Indische archipel op dit blad is nu gebruikt om het netwerk van scheepvaartroutes van de Koninklijke Paketvaart Maatschappij (KPM) aan te geven. Het is helaas niet zo dat hoe frequenter de dienst, hoe dikker de lijnen zijn getekend. Buiten Java zijn Ambon, Koepang en Makassar belangrijke hubs. Aan de verdragshavens in China is I-tsjang (Yichang) toegevoegd. Bij de vorstenlanden of vazalstaten in Brits-Indië zijn de staten in het midden van het land nu samengevoegd weergegeven als Centraal-Indië, wat eigenlijk had moeten zijn Centraal-Indische staten; daarnaast was er het direct door de Britten bestuurde gebied Centrale Provincies. Drie andere vorstenlanden, namelijk het rijk van de Nizam van Haiderabad, Maisoer en Travancore in het zuiden zijn ook benoemd.

Legenda kaart scheepvaartroutes Oost-Indische Archipel 12e editie Bosatlas, 1896

[Kaart XXXI]
Er zijn twee nieuwe overzichtskaarten van Nederlands Oost-Indië (een natuur- en een staatkundige), waarop de reliëftekening van Celebes sterk verbeterd is en waar de dieptelijnen van 3.000, 4.000 en 5.000 meter aan de reliëfvoorstelling zijn toegevoegd. Ook gaat de uitsnede verder oostelijk dan in de vorige editie, want de hele Geelvinkbaai (Nieuw-Guinea) staat er weer op. De plattegrond van Batavia, die na de negende editie (1890) uit de atlas verdwenen was, is weer terug, ongewijzigd. De staatkundige kaart van de archipel laat zien dat heel Malakka nu Brits is, verdeeld over kolonies (Straits Settlements) en protectoraten. Midden op Sumatra zijn nog steeds delen niet onder Nederlands bestuur gebracht. Portugal blijkt twee enclaves te hebben op Nederlands Timor, en Soemba heeft maar liefst drie namen: Soemba, Tjendana en Sandelhout-eiland. De Paternoster- en Postiljoneilanden staan in de eerste plaats met hun Maleise naam op de kaart: Poeloe Tengah en Sablas Anak (‘elf kinderen’). Saleier heeft ook zijn Maleise naam Silajara. Nog zo’n namenpaar is Bantaeng/Bonthain.

[Kaart XXXII]
Op de staatkundige kaart van Java is de spoorlijn van Bandoeng naar Tjilatjap nu gereed tot Tjiamis (Ciamis).

[Kaart XXXIII]
Op de kaart van de Padang en omstreken is de spoorlijn van Solok tot het Ombilien kolenveld nu gereed, om de kolen naar de nieuwe haven aan de Wilhelminabaai/Brandewijnbaai te vervoeren. De detailkaart van Celebes heeft nog de oude reliëfvoorstelling, niet die welke op kaart XXXI is opgenomen, wat vooral bij Zuidwest-Celebes opvalt.

[Kaart XXXV]
Afrika staatkundig: Frankrijk heeft het achterland van het Duitse Kameroen ingenomen, evenals het achterland van het Britse Nigeria, waar Sokoto en Bornoe nu ook door de Britten bezet zijn. Leopold II breidde inmiddels zijn rijk noordoostwaarts uit, zodat het nu ook Lado en Gondokoro aan de Nijl beheerste. Deze ‘Lado-enclave’ werd door de nominale heerser van het gebied, Egypte, voor zijn leven aan Leopold II overgedragen; dat zou tot 1910 duren. De feitelijke heerser, de Mahdi, ging daar niet mee akkoord, maar de Kongostaat wist een aanval van de Mahdi af te slaan. De Britten bezetten de Gallalanden en het gebied van de Samboeroe. Verder naar het zuiden demarceren Belgen, Duitsers en Britten de grenzen van de door hen gecontroleerde, aan elkaar grenzende gebieden; de grenzen tussen Kongo en Angola moeten nog vastgelegd worden. Swaziland kreeg per abuis op de kaart dezelfde kleur als Transvaal. Voor het eerst komt de naam ‘Erythrea’ op de kaart, als Italiaanse kolonie. Ook Addis Abeba, de latere hoofdstad van Ethiopië doet op deze kaart zijn intrede.

[Kaart XXXVII]
Amerika natuurkundig: Noord-Groenland en naburige eilanden zijn verder verkend: Grant-, Grinnell- en Ellesmere Land hebben nu ook een westgrens, zij het nog tentatief. Ten noorden van Groenland meent men Melville Island te hebben ontdekt; later zal blijken dat de Independence baai niet doorloopt tot aan de westkust, en het moet dus in feite het Melville Peninsula zijn.
Het blad met thematische kaarten van Zuid-Amerika is weer vervallen, alleen de vier voorbeelden van Pacifische riffen zijn behouden en op de nieuwe kaart van Oceanië (XLII) terechtgekomen. De inzetkaart van Zuidoost-Australië is daar ook op behouden gebleven, maar de detailkaart van Nieuw-Zeeland is aan deze operatie opgeofferd. Een detailkaart van Nieuw-Zeeland zal na de Tweede Wereldoorlog nog een tijd in de Bosatlas terugkeren als voorbeeld van een emigratieland.

[Kaart XLII]
De schaal van de nieuwe kaart van Oceanië is 1:30 miljoen, een kleine verbetering dus ten opzichte van de vorige (1:36 miljoen). Op de kaart blijkt dat Kermadec evenals de Phoenix- en Cookeilanden inmiddels Brits geworden zijn, zo ook het zogenaamde Amerikaans Polynesië (de betreffende eilanden waren slechts tijdelijk in bezit van Amerikaanse maatschappijen ten behoeve van de guano-winning); de Loyalty (Loyauté) eilanden werden Frans. Duitsland nam de Salomonseilanden in bezit. Op Nieuw-Guinea heeft Bos het hele centraal gebergte maar ‘Charles Louis gebergte’ genoemd, terwijl dat alleen een kleine keten betreft. De grote rivier in Keizer Wilhelmsland heeft men naar diens vrouw de Keizerin Augusta rivier vernoemd; hij heet nu de Sepik. In Australië is in Tasmanland nu de in 1883 gestichte parelvisserhaven Broome opgenomen. In 1889 landde hier de tweede overzeese telegraafkabel uit Banjoewangi op Java naar Australië. Alexandra Land en Noord-Australië zijn niet meer door een grens gescheiden en vormen één politieke eenheid, bestuurd door Zuid-Australië. In 1893 hebben blanke plantagehouders op Hawaii het inheemse vorstenhuis afgezet en de republiek Hawaii uitgeroepen.
In Zuidoost-Australië, op de bijkaart, valt de nieuw opgekomen plaats Silverton op. Er werd van deze zilvermijn in 1888 een ‘tramway’ aangelegd naar de smelterijen in Port Pyrie aan de Spencergolf. De lijn werd nog in 1888 verlengd naar Broken Hill waar even later nog grotere zilvervoorkomens waren ontdekt. Voorbij Herrgott Springs/Marree is de Northern Railway naar Oodnadatta doorgetrokken, een project dat al in 1891 gereed was. Newcastle en Sydney in New South Wales hebben nu ook een railverbinding. Deniliquin aan een zijrivier van de Murray en Hay aan de Murrumbudgee zijn ook inmiddels per spoor verbonden; Moama aan de noordoever van de Murray is overvleugeld door het er tegenover gelegen Echuca. In Echuca kan men in 2016 overigens nog steeds een tocht maken op de raderboten die in 1895 op de rivier opereerden. Zuidwaarts van Sydney loopt langs de kust een spoorlijn naar Wollongong en Kiama. Het op de vorige editie nog correct gelokaliseerde Portland aan de kust van Victoria is nu verwisseld met Warnambool. Dat zal pas in een veel latere editie worden gerectificeerd! Het geeft aan hoe weinig kritisch er naar de inhoud van de atlas gekeken werd. De spoorlijn van Sandhurst naar Kerang in Victoria is nu verlengd tot aan Swan Hill aan de Murray. Grey Town in Zuid-Australië is nu ook per trein vanuit Adelaide bereikbaar.

Legenda kaart Australië 12e editie Bosatlas, 1896