Edition 18, 1908: Jan Frederik Niermeyer, 'Bos’ Schoolatlas der geheele aarde'

In de achttiende editie van de Bosatlas stapt redacteur Jan Frederik Niermeyer eindelijk af van het gebruik van Romeinse cijfers bij de nummering van de kaarten. Van nu af worden de kaarten met Arabische cijfers aangegeven. Alleen in de inhoudsopgave en het voorwoord houdt men het in deze editie nog op Romeinse cijfers.

Bekijk hier de digitale versie van de achttiende editie van de 'Bosatlas'

Ten behoeve van de achttiende editie liet Niermeyer enkele kaarten (deels) opnieuw graveren en in sommige gevallen nieuw ontwerpen. Dat geldt bijvoorbeeld voor de halfrondenkaart, de kaart voor de koloniën en het wereldverkeer en de kaart van de bevolkingsdichtheid van Europa. Nederland is qua uitsnede naar het oosten toe uitgebreid om de Eems, met de daarlangs lopende spoorlijn en kanalen die op Nederlandse kanalen en spoorwegen aansluiten, te laten zien.

Kaartverschillen met de zeventiende editie

[Kaart 1]
De halfronden zijn opnieuw gegraveerd. Voor het eerst zijn de namen van de diepzeetroggen ook opgenomen: Soenda-trog, Philippijnentrog, Japan-trog, Marianentrog, Lioe-Kioe-trog, Puerto Rico-trog, Atacama-trog, Kermadec-trog, Tonga-trog en Aleoeten-trog. De kust van Antarctica is verbeterd. Langs de randen van de halfrondenkaart staat aangegeven hoe groot op die breedte een aardoppervlak van tien lengtegraden bij tien breedtegraden is: dat varieert van 108.544 vierkante klimoter bij de polen tot 1.224.572 vierkante kilometer bij de evenaar. Langs de rand van het westelijk halfrond staat hoe lang één parallelgraad op die breedte is: die lengte varieert van 19,4 kilometer op de 80°-parallel tot 109,6 kilometer op de 10°-parallel en 111,3 kilometer voor één breedtegraad aan de evenaar. De kaart dient ook om het tijdsverschil met Greenwich aan te geven: langs de evenaar staan Romeinse cijfers die aangeven hoeveel uren men vóór of ná Greenwich leeft. Daarbij ging men er nog van uit dat de tijdsgrenzen altijd de meridianen zouden volgen. Op de kaart van het Noordpoolgebied wordt het drijfhout niet langer aangegeven. In plaats daarvan is de route van de door Amundsen van 1903 tot 1906 uitgevoerde noordwestelijke doorvaart opgenomen.

[Kaart 2]
Koloniën en Wereldverkeer: De wereldkaart van de bevolkingsdichtheid is opnieuw gegraveerd, en geeft nu meer detail. Helaas is de hoogste waarde (meer dan 200 inwoners per vierkante kilometer) niet met de donkerste tint (paars) weergegeven maar met een veel lichter roze.

Wereldkaart bevolkingsdichtheid, 18e editie Bosatlas, 1908

De kortste reisroute om de aarde is alweer teruggebracht van vijftig dagen (zeventiende editie, 1906) tot 41 dagen (1908) Deze snelste route volgt niet meer de route Yokohama-San Francisco en de Central Pacific, maar loopt via Vancouver, de Canadian Pacific en Quebec. De reistijd naar Batavia met de boten van de Stoomvaartmaatschappij Nederland of van de Rotterdamse Lloyd is van 36 naar 34 dagen teruggebracht.
De Hawaii eilanden zijn nu als Amerikaans aangegeven. In Australië zijn in Queensland spoorlijnen naar Longreach, Winton, Marlborough en, in West-Australië, Leonora opgenomen. Het Northern Territory, dat onderdeel was van Zuid-Australië, is nu rechtstreeks onder de Australische unie gekomen. In Rhodesia is de spoorlijn uit Kaapstad doorgetrokken tot de kopermijnen in het noorden. De geplande spoorlijn van Djibouti naar Addis Abeba heeft vanaf de kust Dire Dawa bereikt.

[Kaart 6]
Middel-, West- en Zuid-Europa: Op de bijkaart van de dalen van de Wupper en de Ruhr blijkt dat ook inwonertalmatig de steden in het Ruhrdal die van de Wupper aan het overvleugelen zijn.

[Kaart 7]
De kaart van de bevolkingsdichtheid van Europa is niet alleen opnieuw gegraveerd maar ook nieuw ontworpen; de grote steden zijn niet meer uitgesloten van de berekeningen. Helaas is de logisch oplopende kleurenschaal vervangen door een schaal waarbij de donkerste tint niet meer de hoogste dichtheid aangeeft.

[Kaart 9]
Nederland grondsoorten: de dieptelijnen in de Waddenzee en Zeeuwse wateren zijn aan de nieuwste gegevens aangepast. Ook op de hoogtekaart , de overzichtskaart en de provinciekaarten van Nederland is dat gebeurd.

[Kaart 10]
Havens: Om plaats te maken voor de Waalhaven is de uitsnede van de haven van Rotterdam iets naar het westen opgeschoven. In de plattegrond van de Amsterdamse haven zijn in Amsterdam-Noord twee panden van het Van Hasselt kanaal gegraven; met het niet vergraven deel er tussenin had het ooit de bocht van het IJ moeten afsnijden, ten behoeve van een makkelijker oeververbinding tussen de stad en de gewenste uitbreiding over het IJ. Het is er echter niet van gekomen dit kanaal te voltooien. De symbolen voor (stoom)veren zijn van de kaart van Amsterdam verwijderd. Stippellijnen zijn daar nu gebruikt voor het systeem van boeien dat de vaartrichting markeert.

[Kaart 12]
Nederland Overzichtskaart: De uitsnede is naar het oosten toe uitgebreid om de Eems, met de daarlangs lopende spoorlijn en kanalen die op Nederlandse kanalen en spoorwegen aansluiten, te laten zien. In het gebied Bentheim is Neuenhaus met de daarheen leidende spoorweg aangegeven. Veendam is nu per spoor vanaf Zuidbroek bereikbaar. Vanwege de sluis bij Gramsbergen is de Vecht stroomop nu ook zwart in plaats van blauw aangegeven. Door Noord-Brabant loopt van Oosterhout naar Helmond het ontworpen Wilhelminakanaal. In de Randstad is in 1908 een tweede lijn van Rotterdam naar Den Haag aangelegd, via Pijnacker en Voorburg loopt die naar Scheveningen. Edam en Volendam hebben nu ook een treinstation.

[Kaart 13-16]
Provinciekaarten: Bij Den Haag is de spoorweg aangegeven vanuit Rotterdam via Pijnacker en Voorburg naar Scheveningen. Van Delft loopt er nu ook een tram naar Maassluis en Naaldwijk. In de Betuwe is een trambaan van Tiel naar Kuilenburg (Culemborg) gebouwd. Van de stad Utrecht is er een tramroute naar Vreeswijk bijgekomen. De verbindingsdam tussen Ameland en Friesland, die al enkele edities de toevoeging 'stukgeslagen' had, is niet meer weergegeven. Ook een strekdam aan de zuidkant van het Waddeneiland is verdwenen. Kwadijk in Noord-Holland is per spoor met Edam en Volendam verbonden. De spoorlijn Stadskanaal-Zuidbroek-Delfzijl die op de kaart staat ingetekend zou pas in 1910 gereed zijn. Op de grens tussen Overijssel en Drenthe is Balkbrug opgenomen, met een tramlijn naar Meppel. Tussen Nijmegen en Arnhem is een tramverbinding gelegd. Van Zeddam in de Achterhoek is er een trambaan gelegd naar Varsseveld, Lichtenvoorde en Groenlo.

[Kaart 18]
In Silezië is een ‘Klodnitzer kanaal’ tussen Kosel en Beuthen (Bytom) aangegeven; het was al rond 1800 gebouwd en werd rond 1890 verbreed.

[Kaart 19]
Op de kaart Duitsland staatkundig staan voor het eerst de stoomveren aangegeven voor de persoonstreinen, tussen Gjedser en Warnemünde, Nijborg en Korsör (over de Grote Belt) en over de Sont tussen Kopenhagen en Malmö. Ze staan nog niet op de kaart van Denemarken (kaart 24).

[Kaart 20]
De kaart van Zwitserland is weer te donker afgedrukt, zodat de interpretatie ervan moeilijk is.

[Kaart 21]
Voor het eerst verschijnt op deze kaart de vorm ‘Nice’ tussen haakjes achter het oorspronkelijk Italiaanse Nizza.

[Kaart 22]
Oostenrijk-Hongarije: Bosnië is in 1908 door Oostenrijk geannexeerd; het was al lang een Oostenrijks protectoraat. Daarbij wordt de Sandzjak van Novipazar, waar Oostenrijk sedert 1878 troepen had mogen legeren, geheel aan Turkije teruggegeven. In Bosnië is van Sarajevo een spoorlijn aangelegd naar Mokragera aan de grens met Servië en Rudi op de grens met het Turkse gebied van Nowipazar.

[Kaart 24]
In Scandinavië is de spoorlijn van Christiania naar Bergen nog niet helemaal klaar, ook al lijkt dat op de kaart wel zo.

[Kaart 26]
Spanje en Portugal: Op de bijkaart van de neerslag op het Iberisch schiereiland zijn nu ook de geïrrigeerde gebieden aangegeven.

[Kaart 27]
Italië: Het bijkaartje van de Vesuvius is bijgewerkt, inclusief de uitbarsting van 1906: de lavastroom van dat jaar overstroomde in zuidelijke richting deels de stad Boscotrecase.

[Kaart 28]
De plaats Diner in Anatolië is nu verbonden met een spoorlijn naar Adalia (Antalya) aan de zuidkust.

[Kaart 30]
Er had Mount Everest in plaats van Gaurisangkar moeten staan in de Himalaya. De Gaurisangkar is maar 7.181m hoog, en het hoogtecijfer 8.848 hoort bij de Mount Everest.

[Kaart 31]
Azië staatkundig: Thailand is het gebied noordelijk en westelijk van het Tonle Sap weer kwijt aan de Fransen. Het op deze kaart voor het eerst voorkomende Korsakowsk, op het nu Japanse deel van het eiland Sachalin, was een station voor walvisvaarders.

[Kaart 32]
Zuid- en Oost-Azië: Er had op deze kaart alleen Mount Everest moeten staan en niet ook de veel lagere Gaurisangkar. Tsoeroega moet zijn Tsoeroega Oka, in verband met de snelste route om de aarde. De spoorlijn door het door Japan gecontroleerde Korea – van Foesan (Busan) via Seoul en Pyongyang naar de grensplaats Wi-dsjoe (nu Sinuiju) – is hier doorgetrokken naar Moekden (Shenyang) in Mantsjoerije. Volgens de kaart is de spoorlijn van Damascus naar Homs doorgetrokken tot Aleppo en is in een zijlijn naar de haven Latakia voorzien.

[Kaart 33]
Insulinde: In Zuid-Thailand is Singora aan de Golf van Thailand verbonden met Kedah Toeah aan Straat Malaka. In Malaka staat een spoorlijn aangegeven naar Koeala Lipis (Kuala Lipis), maar die werd pas in 1924 voltooid. Op Sumatra zijn nu ook de laatste onafhankelijke gebieden van de kaart verdwenen. Op Nieuw-Guinea zijn meer rivieren zuidelijk van het Sneeuwgebergte ingetekend. Het oosten van Celebes, dat tot nu toe onder de residentie Ternate viel, is nu overgeheveld naar het gouvernement Celebes en Onderhorigheden.
Bijkaart Kleine Soenda-eilanden: Het enige spoor van de Nederlandse verovering van de Zuid-Balinese vorstendommen in 1906 is het symbool voor ‘hoofdplaats van een afdeling’ dat bij Den Pasar wordt geplaatst; Tabanan is hoofdplaats van een onderafdeling geworden. Dit deel van het eiland is nu dus ook geïntegreerd in de Nederlandse administratieve infrastructuur. Op Lombok is in plaats van Ampenan nu Tjakra Negara hoofdplaats van de afdeling geworden. Naast Praja, Sisi, Ampenan en Mataram is op Lombok nu ook Selong hoofdplaats van een onderafdeling.

[Kaart 36]
Op de kaart van Sumatra is de residentie Djambi opgenomen, ingesteld in 1906. De residentie Tapanoeli is onttrokken aan het Gouvernement Sumatra’s Westkust. Bij de kaart van de Padangse Boven- en Benedenlanden zijn de tot dan toe in het vage gehouden oostgrenzen van dit gouvernement nu gedemarceerd, gevolg van de pacificatie van het gebied ten oosten ervan. In 1907 zijn de Bataks onder hun priestervorst Singamangaradja verslagen en is hun gebied gepacificeerd: daar wordt de plaats Pematang Siantar ontwikkeld. De plaatsen Poerba (zeventiende druk) en Sariboe Dolik geven hetzelfde oord aan. De grens tussen Broenei en Serawak is verdwenen, blijkbaar was het verloop ervan nog controversieel.
Op Celebes is de regio tussen Donggala en Poso sterk veranderd: er zijn daar tien nieuwe plaatsnamen opgenomen. De residentie Ternate is niet langer verantwoordelijk voor het oostelijk deel van het eiland Celebes, dat nu ook onder het Gouvernement Celebes en Onderhorigheden zal vallen.

[Kaart 37]
In plaats van de inheemse spelling Antananarivo is de hoofdplaats van Madagaskar nu op zijn Frans geschreven: ‘Tananarivo’.

[Kaart 38]
In Rhodesië is de spoorlijn doorgetrokken tot Lusaka. De Britten zijn iets noordwaarts opgerukt in Kenya bij het Rudolfmeer. Om de stroomversnellingen stroomop van Stanleyville in de Kongorivier te omzeilen is er een spoorweg omheen aangelegd. De zuidelijke startplaats hiervan is Ponthierville gedoopt; Ponthier was een militair van de Force Publique, de legermacht van de Kongostaat van Leopold II. Ponthierville heette voorheen Kirundu. Volgens de kaart heeft in Voor-Azië de Hedjaz-spoorlijn Aleppo bereikt. In 1912 zou ook de Bagdadbaan Aleppo bereiken. In Tunis is de spoorverbinding tussen Bone in Algerije en Sfax die de hoofdkaart suggereert, volgens de bijkaart alleen nog maar gepland.

[Kaart 41]
Noord-Amerika staatkundig: In Canada hebben de provincies Alberta en Saskatchewan hun huidige omvang gekregen, ten koste van het opheffen van de territoria Athabasca en Assiniboine.

[Kaart 42]
Op de plattegrond van New York is de aanduiding ‘Graeter New York’ in de legenda van de zeventiende druk keurig verbeterd in ‘Greater New York’!

[Kaart 43]
Verenigde Staten: De Colorado Desert is nu veranderd in de ‘Imperial Valley’; die naam was bedacht door de firma die de irrigatiekanalen vanuit de Coloradorivier had aangelegd. Seattle is nu groter geworden dan de andere plaatsen aan de Pugett Sound. Hoewel de Canadese provincie Assiniboina op de kaart Noord-Amerika staatkundig al in Saskatchewan is opgegaan, staat het op deze kaart nog apart aangegeven. Dat dezelfde informatie niet met elkaar spoort op verschillende kaarten komt door het lange productieproces.

[Kaart 45]
Er is een nieuwe grens met Brazilië aangegeven. Redacteur Niermeyer zegt daarover: ‘Zoo lang mogelijk wachten wij steeds met de bladen van de Oost en de West. Toch kon op het laatste (XLV) nog geen gebruik gemaakt worden van de kaart der expeditie-De Goeje, die thans in bewerking is. Evenwel hebben wij, met vriendelijke toestemming der Heeren De Goeje en Bisschop Van Tuinen, en met hulp der firma Smulders, hieronder een karton kunnen plaatsen, waarop de voornaamste uitkomsten der reis zij voorgesteld, ontleend aan bedoelde kaart.’
Er is een groot deel aangelegd van de spoorlijn tussen Suriname en de goudvelden, de lijn is al gekomen tot Brokopondo.

[Kaart 46]
Australië: Het Northern Territory is nog als onderdeel van Zuid-Australië aangegeven, hoewel het op kaart 2 wel goed staat ingetekend). Niermeyer zegt hierover: ‘De vervaardiging van den atlas kost ongeveer anderhalf jaar en daardoor is het onmogelijk, alle anachronismen te voorkomen. Zoo was Australië (XLVI) afgedrukt vóór Noord- van Zuid-Australië gescheiden werd; op Blad II vindt men echter de juiste voorstelling.’