Edition 22, 1915: Jan Frederik Niermeyer, 'Bos’ Schoolatlas der geheele aarde'

Tijdens een ronduit roerige periode – de Eerste Wereldoorlog was in volle gang – verscheen in 1915 editie 22 van de Bosatlas. Redacteur Jan Frederik Niermeyer kon dan ook niet om alle oorlogsontwikkelingen heen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit kaart 6, waar de oorlogvoerende staten alleen met een grensbies zijn ingekleurd en de neutrale staten een volle kleur hebben. Op het moment van uitgave had Italië, dat hier nog vol groen gekleurd is, zich echter al bij de geallieerden gevoegd. Door de oorlogstoestand is het aantal vaste scheepvaartverbindingen op de lijst op kaart 2 sterk verminderd.

Bekijk hier de digitale versie van de 22ste editie van de 'Bosatlas'

Ondanks alle oorlogsperikelen valt deze editie van de Bosatlas ook in positieve zin op. Er is namelijk een prachtige nieuwe hoogtekaart van Nederland uitgebracht, met een fraai opgebouwde hoogteschaal. Deze schaal voldoet geheel aan de waarnemingspsychologische inzichten van Peucker, waarop de cruciale hoogteverschillen in Nederland dramatisch zijn gevisualiseerd.

Kaartverschillen met de 21ste editie

[Kaart 1]
Op de Noordpoolkaart staan noordelijk van het Taimyr-schiereiland wat kriebeltjes in zee die naar het pas ontdekte (Nicolaas II) Noordland zouden kunnen verwijzen. In de legenda is nu ook de witte kleur op de poolkaarten verklaard: dat zijn de nog niet bereisde (onontdekte) gebieden.

[Kaart 2]
Op de kaart Koloniën en Wereldverkeer staan de Duitse koloniën, die inmiddels allemaal (behalve Tanganyika) door geallieerde troepen zijn ingenomen, nog steeds, hangende een vredesverdrag, als Duits aangegeven. Uitzondering is het gebied Kiau-Tsjeou met de stad Tsing Tau, dat door Japan is bezet. Blijkbaar realiseert Niermeyer zich nu pas dat Japan ook een koloniale mogendheid is, hoewel het al in 1895 Formosa verwierf en in 1910 Korea. Er is in de legenda een apart blauw kleurblokje opgenomen voor Japan als nieuwe koloniale mogendheid.

Legenda kaart wereldverkeer 22e editie Bosatlas, 1915

Hoewel weinig mensen nu voor hun plezier op reis zullen gaan en de scheepvaartlijnen onregelmatiger worden, is de reistijd toch verder teruggebracht: de kortste reisroute om de aarde duurt nu 36 dagen, de kortste zeeweg om de aarde nu tachtig dagen.

[Kaart 5]
Europa staatkundig: Op deze kaart zijn de grenzen van na de Tweede Balkanoorlog nu ingetekend, al wordt er door Niermeyer nog wel een voorbehoud gemaakt wat betreft de grenzen van Albanië. Behalve Imbros en Tenedos en de Italiaanse Dodekanesos zijn alle Sporaden nu als Grieks aangegeven. Griekenland heeft het noorden van Epirus weer aan Albanië moeten afstaan. Hoewel de grote exprestreinen nog op de kaart worden benoemd, zal daar in de praktijk niet veel meer van terechtkomen in oorlogstijd.

[Kaart 6]
Midden-, West en Zuid-Europa: De oorlogvoerende staten zijn alleen met een grensbies ingekleurd en de neutrale staten hebben een volle kleur. Op het moment van uitgave had Italië, dat hier nog vol groen gekleurd is, zich echter al bij de geallieerden gevoegd.

[Kaart 10]
Haven van IJmuiden: Er is een ijsfabriek bijgekomen in de Vissershaven, en de bebouwing van het dorp is verdubbeld, zelfs buiten de geplande kaders. In Rotterdam zijn de geplande havenbekkens in Delftshaven (Keile-, Lek- en IJselhaven) gereed gekomen, evenals de tweede fase van de Waalhaven. De bebouwing van Charlois is uitgebreid tussen de Wolphaertsbocht en de Katendrechtse Lagedijk. In de Hillepolder is de Afrikaanderbuurt volgebouwd. Aan de overkant van de Maas is de al geplande bebouwing in Delfshaven nu ook gerealiseerd. In Amsterdam breidt de bebouwing oostelijk van het Muiderpoortstation zich langzaam uit.

[Kaart 11]
Er is een prachtige nieuwe hoogtekaart van Nederland in plaats van de oude gekomen, met een fraai opgebouwde hoogteschaal, geheel volgens de waarnemingspsychologische inzichten van Peucker, waarop de cruciale hoogteverschillen in Nederland dramatisch zijn gevisualiseerd. Volgens Niermeyer in het voorwoord: ‘Bij de bewerking van deze kaart werd in de eerste plaats gebruik gemaakt van de uitkomsten der nieuwe nauwkeurige hoogtemeting, verricht door den Dienst der Militaire Verkenningen, voorzoover die uitkomsten reeds opgenomen werden in nieuwe uitgaven van de topographische Kaarten des Rijks.’

Legenda hoogtekaart Nederland, 22e editie Bosatlas, 1915

[Kaart 13-16]
Provinciekaarten: In Noord-Holland is de tramlijn van Alkmaar naar Barsingerhorn aangelegd, evenals de lijn van Grootebroek via Wijdenes naar Hoorn in De Streek. De trein van Hoofddorp naar Aalsmeer is doorgetrokken tot Uithoorn. In Zuid-Holland is een treinverbinding tussen Gouda en Schoonhoven aangelegd. De trambaan van Steenwijk naar Oosterwolde is nu gerealiseerd, en de trein van Weert naar Eindhoven is aangelegd.
Bij Rekken in de Achterhoek is in 1913 de eerste steen gelegd voor de Rekkense Inrichtingen, voor tbs-verpleging.

[Kaart 18]
Tussen Rheine en Hannover is de eerste fase van het Mitellandkanal geprojecteerd; het deel van Rheine tot Minden zou in 1915 gereed komen. Het in 1914 gereed gekomen Rijn-Hernekanaal is nu ook aangegeven. Het kanaal, dat via het Dortmund-Eemskanaal ook met de Noordzee verbindt, zal ervoor zorgen dat de havens van Duisburg-Ruhrort het veel drukker krijgen en uitgroeien tot de grootste binnenhaven van Europa.

[Kaart 21]
Frankrijk: Op het talen-bijkaartje wordt de suggestie gewekt dat er in Frans-Vlaanderen Frans wordt gesproken.

[Kaart 26]
Spanje: Spaans Marokko is nu apart aangegeven. Daarvan is Tanger nu afgesplitst, het krijgt een aparte status. Over de Pyreneeën is een spoorweg gepland tussen Ax (Toulouse) en Rivas (Barcelona). Die lijn komt er inderdaad, maar is pas in 1929 klaar.

[Kaart 28]
Deze Balkankaart uit de 22ste editie is de enige van de vier tijdens de Eerste Wereldoorlog verschenen edities waarop grenzen aangegeven staan. Kreta of Kandia maakt nu integraal onderdeel uit van Griekenland. De Dodekanesos is Italiaans, dat wordt ondersteund door een buiten de legenda geplaatste opmerking. Tussen Larissa in Thessalië en Thessaloniki ziet men een spoorweg in aanleg: meteen in 1913 zijn de Grieken begonnen met de aanbouw hiervan, tussen de vesting Papapouli en Topsjin (Gefyra). De lijn zou in 1916 gereedkomen. De Zuidelijke Dobroedsja is Roemeens geworden. Montenegro is behoorlijk vergroot en controleert nu ook de bovenloop van de Witte Drin. De in Epirus ver naar het noorden opgeschoven Griekse grens klopt niet met die op kaart 5; deze grens zou geen blijvend karakter krijgen. Er is nog geen tijd geweest om de Turkse bergnamen in Macedonië te vervangen.

[Kaart 30]
Azië natuurkundig: Ten noorden van het Taimyr schiereiland is het Nicolaas II Land (Noordland) gekarteerd.

[Kaart 31]
Azië staatkundig: Een deel van de Libische woestijn is door Egypte aan de Anglo-Egyptische Soedan afgestaan. Mongolië heeft nu een grensbiesje met de rest van China. Toen in 1911 de Qing-dynastie in China viel, had Mongolië zich onafhankelijk verklaard, maar dat werd niet door China erkend. In China wordt een spoorverbinding tussen Kanton (Guangzhou) en Woe-tsjang (Wuhan) gesuggereerd, die verbinding werd echter pas in 1933 gerealiseerd. Er worden op deze kaart van Azië geen Duitse koloniale bezittingen meer aangegeven, vooruitlopend op eventuele vredesverdragen.

[Kaart 32]
Koeweit wordt nu als het geplande eindpunt van de Bagdadbahn aangegeven. In Siberië blijkt men de aanleg van de Trans-Siberische expres weer op te hebben genomen; er ontbreekt nu nog maar een klein deel tussen Blagowesjtsjensk en Chabarovsk. Ook hier vinden we geen Duits legendablokje meer; Kiau-Tsjeoe is door Japan bezet. Ook op deze kaart is de spoorverbinding tussen Woetsjang (Wuhan) en Kanton (Guangzhou) ingetekend. In 1915 was van deze route echter alleen het traject Kanton-Meiling Pas en van Tsjiang-sja (Changsha)-Hasiang-tan (Xiang-tan) tot Tsjoetesow (Jianning of Zhuzhou) gereed.

[Kaart 33]
Insulinde: De assistent-residentie Zuid-Nieuw-Guinea is weer opgeheven, het gebied is bij Ambon getrokken, waar ook Noord Nieuw-Guinea bijkomt, ten koste van de residentie Ternate.

[Kaart 36]
Sumatra: De lichte spoorweg van Atjeh langs de kust oost- en zuidwaarts is nu voorbij Langsar en bereikt de Aroe-baai, en kan bijna verbonden worden met het Deli-net. Op de kaart van Deli is een geweldige uitbreiding van het rubberbomenareaal te zien in de streek Langkat. Van Tebing Tinggi is de spoorlijn verder gevorderd tot Tandjoeng Balai en Telok Niboeng in het zuidoosten. Daar zijn veel tabaksplantages door koffie- en rubberplantages vervangen.
De indeling van Sumatra’s Westkust in Padangse Boven- en Benedenlanden is niet langer geldig; hij is echter per abuis gehandhaafd.

[Kaart 38]
Afrika natuurkundig: Het grote Tsjaadmeer is in een aantal kleinere meertjes uiteengevallen.

[Kaart 39]
Afrika staatkundig: In Tanganyika heeft in oorlogstijd de spoorlijn Kigoma bij Oedsjiedsji (Ujiji) aan het Tanganyikameer bereikt. Aan de Belgische kant bereikte de spoorweg van Kabalo aan de Kongo-rivier de plaats Albertville (Kalemie) aan het Tanganyikameer. De Koefra-oasen worden nu als Italiaans bezit beschouwd. De Senoessi-sekte, die ze bewoonde, vormde geen partij voor de Italiaanse vliegtuigen. In Marokko hebben de Fransen ook een spoorwegnet gebouwd dat Meknes met Rabat en Casablanca heeft verbonden. Een spoorlijn vanuit Oran in Algerije loopt tot Taza.

[Kaart 42]
Noord-Amerika staatkundig: De noordgrenzen van Quebec en Ontario zijn nu correct weergegeven. Op de bijkaart van het noordoosten van de Verenigde Staten is in de staat New York, dichtbij Albany aan de rivier de Mohawk, de plaats Amsterdam opgenomen.