Edition 24, 1918: Jan Frederik Niermeyer, 'Bos’ Schoolatlas der geheele aarde'

De Eerste Wereldoorlog liep op zijn eind, toen in 1918 de 24ste editie van de Bosatlas van de persen rolde. Over het nieuwe kaartbeeld van Europa was nog veel onduidelijkheid. In het voorwoord zegt redacteur Jan Frederik Niermeyer: ‘In dit verband wil ik er de aandacht op vestigen, dat de atlas overigens steeds tracht de steden naar hun werkelijke bevolking in te deelen, niet naar hun administratieve grenzen.’ Omdat de toekomstige staatsgrenzen nog onzeker zijn, heeft Niermeyer blijkbaar zijn energie gericht op het controleren van de inwonertallen van de weergegeven plaatsen, om ze met een juist plaatssymbool weer te kunnen geven.

Bekijk hier de digitale versie van de 24ste editie van de 'Bosatlas'

Kaartverschillen met de 23ste editie

[Kaart 2]
Koloniën en wereldverkeer: De warme zeestromen zijn weer rood en de koude zeestromen blauw aangegeven, zoals dat ook van de eerste tot en met de dertiende druk het geval was. Ze zijn nu weer direct te onderscheiden.
In Belgisch Kongo is een spoorlijn langs de bovenloop van de Kongo-rivier aangegeven. In Turkije heeft de Bagdadbaan Mesopotamië bereikt. De Trans-Siberische spoorweg is voltooid: de lijn tussen Chabarowka (Chabarovsk) en Nertsjinsk is nu als ononderbroken gekarteerd. De plaats Moermansk wordt hier voor het eerst genoemd, als alternatief voor Alexandrowsk. In Australië is West-Australië nu per spoor met Zuid-Australië verbonden. In Nieuw-Zeeland is Auckland met Wellington verbonden.

[Kaart 10]
Bij de haven van IJmuiden is een nieuwe wijk gepland, tussen de Vissershaven en de nieuw aangelegde Haringhaven. Dichtbij de havenhoofden zijn ook de Voorhaven en de Berghaven geconstrueerd.
Op de havenkaart van Rotterdam is in Delfshaven de wijk Spangen voor een deel bebouwd, daar waar de voetbalclub Sparta nu speelt. De wijken tussen het Rotterdamse Centraal Station en Spangen worden ook gerealiseerd. In Amsterdam wordt Amsterdam-West tussen het Westelijk Marktkanaal en het Admiralenkanaal aangelegd. Men begint nu plannen te maken voor bebouwing van Amsterdam-Noord, en in Amsterdam-Oost gaat de aanleg van de Indische buurt gestaag voort.

[Kaart 12]
De overzichtskaart van Nederland heeft een nieuwe reliëftekening gekregen, waardoor de heuvels bij de Zoom, de duinen, de Heuvelrug, Overijssel en Zuid-Limburg veel duidelijker uitkomen.

[Kaart 13-16]
Provinciekaarten: Den Haag is naar het noordoosten uitgebreid, Rotterdam in Delfshaven en Feijenoord, en Utrecht op Kanaleneiland. Amersfoort heeft een trambaan naar Zeist gekregen.
In de provincie Groningen wordt het Ruiten-A-kanaal aangelegd, om de wateroverlast ontstaan door de ontginning der veenkoloniën tegen te gaan.

Legenda provinciekaart, 24e editie Bosatlas, 1918

Op de provinciekaarten zijn de bebouwde kommen van Nijmegen en Arnhem uitgebreid, het bebouwde oppervlak van Arnhem is zelfs meer dan verdubbeld sedert de vorige editie. Ook de bebouwde kommen van Deventer en Apeldoorn zijn behoorlijk uitgebreid. In Noord-Brabant zijn Breda en Tilburg ook qua oppervlak verdubbeld.
In Rotterdam zijn Kralingen, Charlois, Katendrecht en Delfshaven geheel in de bebouwde agglomeratie opgenomen. Bij Maastricht is het bebouwde deel aan de rechter Maasoever nu bijna even groot als het deel aan de linkeroever. Er is een trambaan van Maastricht naar Aken aangelegd. Bij Geleen zijn twee nieuwe mijnschachten aangegeven. Tussen Roermond en Sittard is een tweede spoorlijn aangelegd, dichter bij de Maas.
Er staan twee nieuwe symbolen in de legenda: er is een streepjeslijn voor stoombootdiensten en een tweezijdig gekartelde lijn voor spoorweglijnen voor kolenvervoer, maar die laatste is praktisch niet te onderscheiden van tramlijnen. De vanaf de vijftiende druk gebruikelijke stippellijn voor veerboten blijft nog gehandhaafd: op kaart 15 zien we een veerdienst (gestippeld) van de oude veerhaven van Numansdorp naar Ooltgensplaat, en een stoomveerdienst (gestreept) van de nieuwe veerhaven van Numansdorp (meer westelijk gelegen) naar Willemstad, Zijpe en Oude Tonge. Er zijn verder stoomveerdiensten aangegeven tussen Vlissingen en Breskens, Vlissingen en Terneuzen, Terneuzen en Hoedekenskerke, Hansweert en Walsoorden, Oude Tonge en Wemeldinge, Veere en Zierikzee. Op de Waddenzee staan nog geen veerdiensten aangegeven. Waar het speciale symbool voor spoortrein voor kolentransport voorkomt is niet ontdekt.

[Kaart 13a]
Nu het wetsontwerp over de Zuiderzee is aangenomen (Tweede Kamer: 21 maart 1918; Eerste Kamer: 13 juni 1918), is de tijd gekomen om een kaart van de goedgekeurde plannen op te nemen. Opmerkelijk is dat er, afgezien van de zuidwestelijke polder, nog niet aan randmeren is gedacht. In de beoogde polders zijn de grondsoorten aangegeven: vooral klei.

[Kaart 20]
Op de kaart van België is een aparte hoogtelijn van vijf meter ingevoerd, om de hoogtes van het Belgische poldergebied ook goed uit te laten komen. De hele zone achter de duinen, van Duinkerken tot Antwerpen blijkt laag gelegen te zijn.

Legenda kaart Zwitserland, België en Luxemburg, 24e editie Bosatlas, 1918

[Kaart 23]
Rusland: Volgens Niermeyer is ‘het eindpunt van de nieuwe Moerman-lijn verbeterd, dat niet te Kola is, zooals op den vorigen druk stond, maar te Semenowa (als dit nog zoo heet; het is eerst Romanow genoemd).’ De plaats was inmiddels omgedoopt tot Moermansk, en de spoorlijn naar Moermansk kwam in 1918 gereed. Aan de mond van de Katharinabaai bij Moermansk is de nieuwe oorlogshaven Kildin aangebracht, dat op oude Nederlandse zeekaarten als ‘Kilduyn’ vermeld stond. De weergave van de Obboezem is verbeterd.

[Kaart 24]
Scandinavië: Ook hier is de spoorlijn via Kandalaksja naar Sewenowo (Moermansk) aangegeven. De grens met Finland – een groothertogdom onder de Russische Tsaar – is iets opvallender, met een rode bies aangegeven. Voor de meren in Russisch Lapland en Kola heeft men duidelijk een nieuwe, betere bron gevonden.

[Kaart 25]
Groot-Brittannië: Op de Orkney-eilanden of Orkaden is nu ook de Britse oorlogshaven Scapa Flow ingetekend.

[Kaart 28]
De op de vorige editie ingetekende grenzen tussen Griekenland, Albanië, Servië, Bulgarije en Roemenië zijn nu weer weggehaald. De nieuwe grenzen zijn wél ingetekend op de staatkundige kaart van de Balkan op pagina 29.

[Kaart 30]
De bijkaart van Palestina is iets groter gemaakt qua uitsnede, zodat ook nog enig gebied ten zuiden van de Dode Zee zichtbaar is. Jeruzalem is nu ook per spoor met Askalon (Ashkelon), Beerseba (Beér Sheva) en Hafir verbonden en – via de spoorlijn met Lydda (Lod) en Nabulus (Nablus) – ook met de lijn door de Vlakte van Jesreel (en dus Damascus en Aleppo). Ook de havenstad Tripoli in het noorden is aan het net verbonden. Aan de oostkant van de kaart is een uitstulping gemaakt om de spoorlijn naar Bosra te tonen.
Op de bijkaart van Klein-Azië is te zien dat de Bagdadbaan nu tot aan Mardin is gekomen. In het noorden zien we een spoorlijn die vanuit Rusland naar Erzeroem (Erzurum) loopt, voorbij de – niet meer aangegeven – Russisch-Turkse grens. In 1916 hadden de Russen die stad veroverd.

[Kaart 31]
Azië staatkundig: Vermoedelijk berust het geheel Japans inkleuren van Sachalin op kaart 31 op een vergissing. De noordelijke helft bleef tot de Japanse bezetting in 1920 Russisch. De bijkaart van de bevolkingsdichtheid op deze bladzijde is nog steeds dezelfde als de kaart die in 1891 aan de tiende editie werd toegevoegd. Hij zal na dertig jaar niet meer erg up-to-date zijn geweest!

[Kaart 32]
Zuid- en Oost-Azië: De spoorlijn van Djibouti heeft nu eindelijk Addis Abeba bereikt.

[Kaart 32a]
Op het achterblad is in zwart-wit een nieuwe administratieve indeling van Java getekend: de drie provincies West-, Midden- en Oost-Java zijn nu elk in afdelingen verdeeld.

[Kaart 33]
Insulinde: Er is een spoorlijn aangelegd tussen Bangkok en het zuiden van Thailand, die aansluit op spoorlijnen in Malakka naar Kota Baroe en Georgetown, zodat er nu een spoorverbinding is tussen Bangkok en Singapore. Behalve de spoorlijn, die alle belangrijke centra langs de westkust met elkaar verbindt, is er nu ook een lijn van Singapore via Koeala Lipis naar Kota Baroe in aanleg.

[Kaart 34]
Java natuurkundig: Bij de Kali Tjomal, de Kali Serajoe en de Kali Bodri zijn de irrigatiekanalen uitgebreid.
Java staatkundig: De wet die de bouw van het spoortraject Cheribon-Kroja (bij Banjoemas) goedkeurde, werd al op 31 december 1912 aangenomen, maar door de problemen met materiaal door de Eerste Wereldoorlog kon dit traject pas eind 1917 in bedrijf worden gesteld. De reistijd van Batavia naar Soerabaja werd hierdoor tot zeventien uur beperkt, de trein hoefde de steile hellingen in de Preanger niet meer te nemen. In de residentie Besoeki is Tjiloring nu ook met een stoomtram verbonden met Banjoewangi.
De bij de uitbarsting van de Krakatau in 1883 omhooggekomen eilanden Calmeier en Steers, die binnen een jaar weer onder water verdwenen, zijn niet langer op de detailkaart van Straat Soenda weergegeven.

[Kaart 35]
Op de plattegrond van Batavia staat de naam ‘Gondangdia’ in de nieuwe wijk Menteng opgenomen, evenals de naam ‘Bacharachtsgracht’, ‘Krockvet kanaal’ (dat moet zijn het Kroekoet (Krukut) kanaal), de ‘Prinsenlaan’, en ‘Moeara Antjol’ (de mond van de Ancol rivier). Aan de gebouwen op de plattegrond zijn de ‘gouvernementsopiumfabriek’ – het gouvernement had het monopolie op de verkoop – en de Indische artsenschool toegevoegd. Op de kaart van Soerabaja is de stenen bebouwing in het zuiden van de stad (bij Goebeng en de Simpangstraat) toegenomen evenals bij de Spoorwegwerkplaats en bij het (tram)station Soerabaja van de NISM (Nederlands Indische Spoorweg Maatschappij).

[Kaart 36]
Op Sumatra is de railverbinding tussen Palembang en Telok Betong aangelegd, al is niet goed te zien of dit een tram- dan wel spoorweg in aanleg is. Het tracé verloopt via Batoeradja (Baturaja), Loeboek Batang en Praboemoelih (Perabumulih).

[Kaart 39]
Op het blad Afrika staatkundig is nu ook vermeld wanneer de Duitse koloniën door de Geallieerden bezet zijn (voor Australië was dat de vorige druk al gebeurd): Togo in augustus 1914 door Groot-Brittannië en Frankrijk, Zuidwest-Afrika in juni 1915 door de Zuid-Afrikaanse Unie, Kameroen in januari 1916 door Groot-Brittannië en Frankrijk, en Duits Oost-Afrika in november 1917, door België, Zuid-Afrika en Groot-Brittannië. De naam van Brits Centraal Afrika Protectoraat is veranderd in ‘Nyassaland Protectoraat’.

[Kaart 39a]
De kaart van de nieuwe administratieve indeling van Java is nogmaals afgedrukt, zodat tweemaal dezelfde kaart in deze editie voorkomt!

[Kaart 40]
In Zuid-Afrika is de spoorlijn van De Aar naar Prieska doorgetrokken via Epington naar Kalkfontein in Zuidwest-Afrika. Kalkfontein was al met de hoofdplaats Windhoek verbonden. In het oosten is Ermelo in Transvaal nu per spoor met Piet Retief en Vrijheid in Natal verbonden, met een tweede spoorlijn over de Drakensbergen. In het noorden van Transvaal is Pietersburg nu verbonden met de Limpopo in het noorden, met Leijdsdorp en met Komatipoort op de grens met Mozambique.

[Kaart 41]
Noord-Amerika natuurkundig: De onzekere kustlijn op Groenland bij Koning Frederik VII [i.e. VIII] land – wiens naam naar het zuiden is verschoven om plaats te maken voor Prins Christiaan land, genoemd naar de latere Koning Christiaan X van Denemarken – is nu ingevuld. Heilprin Land in het noorden van Groenland is blijkbaar toch geen eiland.

[Kaart 42]
Noord-Amerika staatkundig: In Noordoost-Canada is een nieuw district geïntroduceerd: New Quebec, met ongeveer dezelfde grenzen als het gebied Ungava dat tot en met de 21ste editie in de atlas stond. Het betreft hier echter een verkeerde interpretatie; formeel hield Ungava, ook onder zijn alternatieve naam New Quebec, in 1920 op te bestaan, de facto al in 1912.

[Kaart 44]
Aan de westkust van Mexico is een spoorweg aangelegd tussen Guaymas (en niet Suyarnas), Sinaloa, Mazatlan, Tepic en Guadalajara. Bovendien is Guadalajara verbonden met de havenstad Colima aan de Pacific. Vanaf deze editie staat aan het Grote Zoutmeer correct de name Salt Lake City aangegeven. Op de kaart Noord-Amerika staatkundig zal dat pas vanaf de 34ste editie gebeuren.

[Kaart 46]
In Venezuela is een nieuwe administratieve indeling aangegeven, de provincies hebben er andere namen en grenzen gekregen. In Mexico is in Yucatan de nieuwe staat Quintana Roo ingetekend.
Er zijn geen Deense bezittingen meer in het Caribisch gebied: in 1917 verkocht Denemarken zijn Virgin Islands aan de Verenigde Staten voor 25 miljoen dollar in goud.

[Kaart 47]
De Trans-Australian Railway verbindt nu Oost- met West Australië; dat is op kaart 2 aangegeven, maar hier nog niet. Die verbinding had in Kalgoorlie een ‘break of gauge’, dat wil zeggen dat men in verband met de andere spoorbreedte hier moest overstappen.