Hanneke van Eijken eerste Alex Brenninkmeijer wisselleerstoel-houder
Het verbeteren van de relatie tussen burger en overheid in de Europese en nationale rechtsorde
Hanneke van Eijken is de eerste onderzoeker die de nieuwe Alex Brenninkmeijer-wisselleerstoel Rechtsstaat & Democratie bekleedt aan de Universiteit Utrecht. De benoeming geldt voor drie jaar. De opdracht voor Van Eijken is om onderzoek te doen naar de onafhankelijke rechter en ombudsman als verdedigers van de burger tegen de overheid en daarnaast onderzoek te doen naar versterking van de democratie: thema’s waar de geliefde voormalige Nationaal ombudsman en jurist Alex Brenninkmeijer zich met hart en ziel voor inzette. Hij overleed onverwacht in 2022. De Universiteit Utrecht wil Brenninkmeijers gedachtengoed op deze manier verder ontwikkelen. De leerstoel wordt mede mogelijk gemaakt door het Utrechts Universiteitsfonds.
Hanneke van Eijken krijgt de eer omdat ze deze twee onderwerpen, democratie en rechtsstaat, in haar onderzoek en onderwijs op hoogwaardige en vernieuwende manieren behandelt en daarnaast van nature makkelijk en regelmatig al onder de aandacht brengt van een breed publiek. Met de Europese verkiezingen in aantocht, organiseert ze bijvoorbeeld, samen met mede-initiatiefnemer Pauline Phoa en een projectteam van de universiteit, Festival Europa, op 31 mei in Utrecht. De vorige editie, ter gelegenheid van de Europese verkiezingen van 2019, was een groot succes. Met lezingen, muziek, poëzie, comedy en discussies zet het festival de bezoekers aan het denken over belangrijke thema’s in de verkiezingen en de koers van de Europese Unie in het algemeen.
Het project Stad van Mens en Recht, waarbij portretten en verhalen van gewone Utrechters gekoppeld zijn aan artikelen uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, die 75 jaar bestaat, is een ander recent voorbeeld van een publieksevenement waar Van Eijken een belangrijke rol in gespeeld heeft.
Het perspectief van de burger is de leidraad in mijn werk. Wat betekent het om burger te zijn? Die vraag op het snijvlak van het Europees en nationaal recht is altijd mijn kompas geweest in mijn wetenschappelijke carrière.
Van Eijken: Voor mij is de verbinding tussen onderzoek, onderwijs en impact van belang: het opleiden van kritische en empathische juristen die werken aan een rechtvaardige rechtsstaat. De burger staat altijd centraal in alles wat ik doe. Welke taal gebruikt het recht en beleid en hoe inclusief is die taal? Hoe gaan we om met burgerschap en laaggeletterdheid, met de groene transitie die burgers op hele verschillende manieren raakt, wat betekent het om burger van Nederland en van de Europese Unie te zijn, maar ook wat heeft de overheid nodig om de burger betekenisvol te betrekken?
Taal, podium, contact met studenten
Naast haar werk als rechtswetenschapper en docent is Hanneke van Eijken ook dichter. Haar poëzie werd meermaals bekroond met literaire prijzen. Haar gedichten zijn eveneens te vinden in de stad Utrecht. Eén van haar gedichten, geschreven ter nagedachtenis van verzetsstudent Truus van Lier, staat op een Utrechtse stadsmuur in de Walsteeg. Vanuit haar expertise in de taal richtte ze, samen met een collega van de faculteit Geesteswetenschappen, een interdisciplinaire minor ‘Taal, Recht en Cultuur’ op waar sinds september 2023 zowel studenten van geesteswetenschappen als juridische studenten samen les volgen. Hanneke hecht veel waarde aan het geven, opzetten en coördineren van onderwijs, aan persoonlijk contact met studenten. Hanneke geeft graag college en zet zich als bestuurslid van het Utrecht Law College met veel plezier in voor het honoursonderwijs van rechtsgeleerdheid.
Rechter-plaatsvervanger
Het feit dat Van Eijken zowel verbindend is als out-of-the-box durft te denken en graag samenwerkt, zowel binnen als buiten het eigen juridische vakgebied ondersteunt de vakinhoudelijke redenen dat Van Eijken nu de Alex Brenninkmeijer Wisselleerstoel krijgt. Haar creativiteit en initiatiefrijke houding worden door veel collega’s geroemd. Hanneke heeft daarnaast ervaring in de praktijk, onder meer bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken en als rechter-plaatsvervanger op de Rechtbank Gelderland. Hanneke is voornemens om in haar leerstoel de praktijk te blijven betrekken bij haar activiteiten.
Mijn wens is dat de Alex Brenninkmeijer Wisselleerstoel een ruimte kan creëren voor een voortdurende dialoog tussen wetenschap, praktijk en onderwijs
Van Eijken “Het is een enorme eer om de eerste Alex Brenninkmeijer Wisselleerstoel te mogen bekleden. Zijn visie op burger en overheid en zijn enorme impact op tal van terreinen zijn fundamenteel voor de rechtstaat. Zijn scherpe observatievermogen in combinatie met zijn verbindende kracht zijn van onmisbare invloed op hoe over de rechtsstaat en democratie gedacht wordt. Het is urgent en van groot belang om oog te blijven houden voor de burger in de democratische rechtsstaat. Onderzoek naar hoe burgers betekenisvol kunnen worden betrokken bij beleid en wetgeving is daarom cruciaal. Mijn wens is dat de Alex Brenninkmeijer Wisselleerstoel een ruimte kan creëren voor een voortdurende dialoog tussen wetenschap, praktijk en onderwijs. Mijn specifieke invalshoek, het EU recht in wisselwerking met het nationale recht is daarbij een belangrijk perspectief. Naast de verkiezingen die in Nederland eind vorig jaar werden gehouden, zal in juni 2024 een nieuw Europees parlement worden gekozen. Kiezen is de toekomst bepalen, ook van de generaties na ons. We leven niet alleen in Nederland, maar ook in de Europese Unie, waar burgers dagelijks mee te maken hebben. Jean Monnet schreef destijds ‘We are building union among people, not cooperation between States’ en ik wil werken aan een Europese Unie waar burgers zich daadwerkelijk burger kunnen voelen.”
Alex Brenninkmeijer is in april 2022 onverwacht overleden. Hij was sinds 2014 als faculteitshoogleraar Institutionele Aspecten van de Rechtstaat verbonden aan de Faculteit Recht, Economie, Bestuur & Organisatie van de Universiteit Utrecht. Als hoogleraar en zeker ook in zijn veelzijdige carrière als rechter, Nationale ombudsman en lid van Europese Rekenkamer zette hij zich onvermoeibaar in voor de rechtsstaat, democratie, een betere relatie tussen de burger en de overheid en een betere omgang met conflicten.
Om het gedachtegoed van Alex Brenninkmeijer levend te houden en wetenschappelijk verder te ontwikkelen, heeft de faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie besloten om een leerstoel in zijn naam op te richten. Dat ging in overleg met zijn partner, Sacha Prechal, rechter bij het Hof van Justitie en hoogleraar Europees recht aan de Universiteit Utrecht. Het werd de ‘Alex Brenninkmeijer wisselleerstoel’, telkens voor drie jaar te bekleden door een onderzoeker. De eerste leerstoel kreeg als leeropdracht Rechtsstaat en democratie. De leerstoel wordt mede mogelijk gemaakt door Het Utrechts Universiteitsfonds.
Hanneke van Eijken en Alex Brenninkmeijer hebben elkaar regelmatig ontmoet. Hij was bijvoorbeeld bij de verdediging van haar proefschrift over Europees burgerschap in 2014. In 2015 gingen ze samen op de foto voor het tijdschrift Leren van..., (pdf) waar Brenninkmeijer toen gasthoofdredacteur voor was. Hij zei toen onder meer: Als wetenschapper én als dichter zal Hanneke een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan een visie op de toekomst van Europa. Als iemand daar de taal voor kan vinden, is het Hanneke. Haar proefschrift Europees burgerschap en de constitutionalisering van de Europese Unie is grensverleggend omdat zij daarin laat zien langs welke weg wij steeds meer burger worden – ook van Europa. Ondanks de huidige roep om nationalisme en de afkeer van Europa blijken wij steeds meer afhankelijk van onze positie in de EU.
