Gemeenteraadsverkiezingen 2022: de lokale democratie doet ertoe

Op 14, 15 en 16 maart 2022 zijn er gemeenteraadsverkiezingen. Hoe gaat het eigenlijk met de lokale democratie? Wat verwachten we van onze raadsleden? En welke vragen worden op gemeentelijk niveau beantwoord? Gemeentes hebben steeds meer zeggenschap gekregen over zaken die ons dagelijks raken. Van de uitvoering van energiebeleid tot jeugdzorg, veiligheidsbeleid, woningbeleid of de opvang van vluchtelingen. Tegelijkertijd is de politieke versplintering ook op lokaal niveau groot en maken burgers zich zorgen over of er wel voldoende naar ze geluisterd wordt. Maar hoe werkt de lokale democratie eigenlijk?

Verschillende onderzoekers van het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) van de Universiteit Utrecht houden zich bezig met politiek en bestuur, (de vernieuwing van) lokale democratie, de participatie van burgers en het functioneren van de gemeenteraad en gemeenteraadsleden. Onder hen Hans Vollaard, Lisanne de Blok, Harmen Binnema, Barbara Vis en Ank Michels. Wat kunnen zij u vertellen?

De lokale democratie is niet veel verbeterd… maar ook niet verslechterd

In de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen klinken vrijwel alleen zorgelijke geluiden over lokale democratie. Zo was het nieuws afgelopen najaar dat het vertrouwen in het lokaal bestuur flink gedaald was. Maar was het vroeger zoveel beter gesteld met lokale democratie? Het Lokaal Kiezersonderzoek (LKO) en eerdere enquêtes laten zien dat het de afgelopen veertig jaar het niet zoveel beter of slechter ging met lokale democratie.

Dat schrijven Hans Vollaard, Harmen Binnema, Lisanne de Blok (allen USBO) samen met Marcel Boogers en Giedo Jansen (beide (Universiteit Twente) op de website Stuk Rood Vlees. Samen vormen zij het Onderzoeksteam achter het Lokaal Kiezersonderzoek 2022.

Welke gemeenteraadsleden willen we?

Barbara Vis en Hans Vollaard zijn zojuist begonnen aan een vierjarig onderzoek naar de positie van gemeenteraadsleden. Wat is een goed raadslid? Wat vinden inwoners en raadsleden zelf daar eigenlijk van? Dat is eigenlijk nog maar sporadisch onderzocht,” zegt Hans Vollaard daarover. “Er is een zeker wantrouwen tegenover politici en partijen en de opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen is niet al te hoog,” zegt hij. “En dat terwijl gemeenteraadsleden echt wat op hun bordje hebben dat van belang is voor inwoners: jeugdzorg, lokale infrastructuur, werkgelegenheid in de regio – om maar een paar voorbeelden te noemen.

Maar hoe tevreden zijn inwoners en raadsleden nou over de lokale politiek en de rol van de raadsleden daarin? Dat weten we nu eigenlijk niet. In ons onderzoek willen we die connectie tussen inwoner en politiek in kaart gaan brengen. Uiteindelijk met als doel de verbinding tussen inwoners en politiek te versterken.

Politicoloog en bestuurskundige Hans Vollaard verschijnt ook regelmatig in de media om zijn expertise over landelijke, provinciale en gemeentelijke politiek te delen.

Zo stelde hij in Elsevier Weekblad dat het vanwege de veelheid aan taken zoals de WMO en Jeugdzorg waarvoor gemeenten sinds 2015 verantwoordelijk zijn, eigenlijk twee volle raadsperiodes duurt voor een raadslid om bedreven te raken in nieuwe taken: Gemeenten hebben behoefte aan een periode van beleidsrust.

Met méér partijen en fracties, wordt het bestuurswerk daarnaast ingewikkelder: Maar het hangt erg af van de lokale bestuurscultuur. De laatste jaren zie je meer samenwerking. Raad en college spreken af wat ze belangrijk vinden, hoe ze met elkaar omgaan en hoe ze participatie van burgers vormgeven.

In NRC Handelsblad schreef hij het opinieartikel ‘Verleng de zittingstermijn van gemeenteraadsleden tot zes jaar’. In zijn optiek is het juist langere zittingstermijn die de band tussen overheid en inwoners kan versterken. Raadsleden kunnen zo zich beter verdiepen in de zorgen van inwoners, waardoor ze betere volksvertegenwoordigers zijn en beter tegenmacht kunnen ontwikkelen.

Wat hebben wij te kiezen bij de gemeenteraadsverkiezingen?

Lisanne de Blok is ook politicoloog en bestuurskundige. Zij onderzoekt hoe we de liberale democratie het beste kunnen beschermen en stelt daarbij de burger centraal. Haar onderzoek gaat over vraagstukken van democratische legitimiteit, verantwoording en onzekerheid.

Met het AD sprak zij over de grote hoeveelheid partijen waarop we soms kunnen stemmen in de gemeenteraadsverkiezingen. Het lijkt een voordeel dat je kunt stemmen op partijen die dichter bij je staan, maar ze zijn soms nauwelijks van elkaar te onderscheiden, het maakt coalitievorming lastiger en bovendien: Als jij een fractie in je eentje hebt, kun je de taken niet verdelen, en het is toch een flinke taak om het college van burgemeesters en wethouders goed te controleren op een breed scala aan onderwerpen. Het is de vraag of ze dat goed uitvoeren.

In een aflevering van de podcast ‘Het spel & de macht’ van het Montesquieu Instituut en de Universiteit Leiden sprak zij recentelijk over de vraag: ‘wat hebben wij te kiezen bij de gemeenteraadsverkiezingen?’

Door een groot aantal decentralisaties hebben gemeenten de afgelopen decennia veel meer te zeggen gekregen. Maar hoe gaan gemeenten in de praktijk om met dat uitgebreide takenpakket, en kunnen ze al die nieuwe taken eigenlijk wel aan? En wat betekent de toegenomen macht van gemeenten voor de democratische positie van burgers?

Lisanne de Blok gaat met name in op wat dit betekent voor de democratische positie van burgers (vanaf 25:40 min).

Hoe werkt de gemeenteraad eigenlijk?

Bestuurskundige en politicoloog Harmen Binnema richt in zijn onderzoek en onderwijs zijn focus op lokaal en regionaal bestuur en dan in het bijzonder inwonersparticipatie, lokale democratie en de rol van politieke partijen. 

In een online college voor de Vereniging voor Bestuurskunde legt hij glashelder uit wat de rol van de gemeenteraad eigenlijk is en hoe zij werkt.

De gemeenteraad is de lokale volksvertegenwoordiging. Raadsleden laten de problemen, wensen en ideeën uit de samenleving doorklinken in beleid. Formeel zijn ze de opdrachtgever van het college van burgemeester en wethouders.  Wat is de praktijk? Welke middelen heeft de gemeenteraad om zijn rol te vervullen en in welke mate maakt de raad hier goed gebruik van?

Eerder genoemde Hans Vollaard voerde ook de redactie over De gemeenteraad, ontstaan en ontwikkeling van de lokale democratie, een boek waarin de geschiedenis van de gemeenteraad op een heldere wijze inzichtelijk gemaakt wordt. De Gemeenteraad bevat behalve een uitgebreid historisch overzicht van de lokale democratie ook informatie over de juridische kant van de gemeenteraden. Daarnaast komt de sociale samenstelling van de raad aan bod, en ook de architectuur van raadszalen. Het boek werd in maart 2018 aan alle nieuwe gemeenteraadsleden van Nederland aangeboden.

Democratische vernieuwing en de participatie van burgers

Belangrijke thema's in het onderzoek van politicoloog en bestuurskundige Ank Michels zijn democratische innovatie, burgerparticipatie, en lokale democratie. Samen met Harmen Binnema deed zij onderzoek naar vernieuwende initiatieven om burgers bij de (lokale) politiek te betrekken, en evalueerde onder de G1000 en andere zogenaamde ‘burgertoppen’.

Invloed van burgers op de politiek

Een van haar huidige onderzoeksprojecten is 'Covid 19 en Democratische Innovatie' (samen met Albert Meijer) en de mogelijkheden tot het revitaliseren van de democratie (met Harmen Binnema en Albert Meijer)

We zullen de nadruk vooral leggen op de deliberatieve vormen van burgerparticipatie en de wijze waarop deze kunnen worden gecombineerd met elementen uit de plebiscitaire democratie (als het volk direct spreekt, bijvoorbeeld in een referendum). Het onderzoek analyseert internationale voorbeelden van burgerfora, inclusief voorbeelden van internetconsultatie, onderzoekt de relatie met vertrouwen in de politiek, en vertaalt de inzichten naar de Nederlandse context, aldus Ank Michels.

Het raadplegen van burgers door gemeentes is waardevol, maar gaat niet altijd goed. Het wordt soms instrumenteel ingezet, om iets aan te tonen, maar dan voelen burgers zich ‘voor de gek gehouden’ zei Michels in juni vorig jaar tegen de Volkskrant.

Over burgerfora schreef zij in de Volkskrant het opinieartikel ‘Rutte en co, kijk eens naar Ierland als jullie invloed van burgers willen vergroten’. Platform O publiceerde haar blog ‘Zes lessen over het burgerforum.’

Naast verkiezingen hebben inwoners vooral lokaal veel mogelijkheden om een inbreng te hebben in de besluitvorming. Welke participatiemogelijkheden zijn lokaal tot ontwikkeling gekomen en welke ervaringen hebben we hiermee? In een online college voor de Vereniging voor Bestuurskunde maakt Michels dit duidelijk.