“Niet een crisis zelf, maar de maatregelen die volgen zijn doorslaggevend”

Sinds half maart gaat er geen uur voorbij of je leest, hoort of ziet iets over corona. Menigeen zal het onderwerp intussen spuugzat zijn. Maar COVID-19 is nu eenmaal onder ons en we hebben ermee om te gaan. Nu het aantal besmettingen afneemt en de overheidsmaatregelen versoepelen, rijst de vraag: wat betekent de pandemie voor onze toekomst? Zal de wereld drastisch veranderen? In deze serie schetsen wetenschappers van de Universiteit Utrecht hun verwachtingen.

In hoeverre heeft corona gevolgen voor hoe we de komende jaren ons werk inrichten? Is deze crisis op langere termijn goed of juist slecht nieuws voor het klimaat, voor de economie en voor onze omgang met dieren? Zal het virus zorgen voor blijvende veranderingen in onze sociale interacties en komen er wellicht duurzame hervormingen van onderwijs, gezondheidzorg en ruimtelijke ordening?

In het derde deel van deze serie een gesprek over welvaartsverdeling en - ongelijkheid met Bas van Bavel, hoogleraar transities van economie en samenleving en wetenschappelijk directeur van het universiteitsbrede strategische thema Institutions for Open Societies

De voorspellingen over een diepe recessie door corona vliegen ons momenteel om de oren. Gaat deze recessie de kloof tussen arm en rijk vergroten of juist verkleinen?
“Als je kijkt naar de geschiedenis, zie je dat een crisis zelf hierbij niet doorslaggevend is, maar het maatschappelijke krachtenspel dat bepaalt welke keuzes gemaakt worden om een crisis het hoofd te bieden. Een mooi voorbeeld is Italië, dat in de veertiende eeuw werd getroffen door de pest. Die epidemie zorgde ervoor dat er meer gelijkheid kwam. De bevolking was gehalveerd, rijkdommen hoefden met minder mensen te worden gedeeld en arbeiders konden hogere lonen eisen.

Maar drie eeuwen later, toen Italië opnieuw werd getroffen door een pestepidemie, waren de gevolgen voor de verschillen tussen arm en rijk heel anders. Ook toen stierf ongeveer de helft van de bevolking, maar nu groeide de welvaartskloof juist. De elite had intussen een grote economische machtspositie opgebouwd; de lonen waren bevroren en het erfrecht was veranderd, waardoor bezit niet versnipperd kon worden. De effecten van een crisis zijn doorgaans dus afhankelijk van de maatregelen die erop volgen en van de manier waarop een samenleving is ingericht.”

En als je kijkt naar de wat recentere geschiedenis?  
“In de twintigste eeuw hadden mensen zich massaal aangesloten bij vakbonden, coöperaties en politieke partijen. Zo konden ze tijdens de schokken van de twee wereldoorlogen invloed uitoefenen en zorgen dat de lasten eerlijker werden verdeeld via belastingheffing op vermogens en erfenissen en door de sociale zekerheid en de welvaartsstaat uit te bouwen. Dit heeft het proces van emancipatie en democratisering versneld.

Ook na de oliecrisis in de jaren zeventig nam de ongelijkheid niet toe, maar dan zien we wel een kantelend evenwicht. De weg werd vrijgemaakt voor deregulering en privatisering. De macht van vakbonden nam af, die van grotere bedrijven nam toe en de vrije markt werd dominant.”

Wat betekenen deze verschuivingen voor de gevolgen van de huidige crisis? 
“Dat kunnen we enigszins aflezen aan de effecten van de financiële crisis van 2008. Alle aandacht was gericht op het in stand houden van het financiële systeem; met belastinggeld werd ingezet op het redden van banken en het steunen van bedrijven. Weliswaar is de economische groei weer op gang gebracht, maar de brede welvaart heeft een grote klap gekregen. Deze aanpak heeft de ongelijkheid onmiskenbaar vergroot. Het is in de moderne geschiedenis de eerste crisis waarbij de ongelijkheid toenam. Dat kan niet los gezien worden van de veranderde maatschappelijke verhoudingen.

Omdat er sindsdien weinig is veranderd, is de kans groot dat de schok van de coronacrisis op dezelfde manier doorwerkt als na 2008 en dat de ongelijkheid verder zal toenemen.

Maak je je zorgen?
“De afgebrokkelde macht van arbeid belooft weinig goeds; kijk naar het enorme aandeel flexibele, onzekere arbeid. Het is schrijnend dat mensen die amper hebben geprofiteerd van de economische groei in de afgelopen decennia - de postbezorgers, verpleegkundigen, vuilnisophalers en onderwijzers - nu ook het grootste risico lopen én onze samenleving draaiend moeten houden.

Als antwoord op de coronacrisis worden er weer vele miljarden euro’s aan publiek geld uitgeven. De keuzes die we nu maken in steunprogramma’s, regelgeving en in de verdeling van de fiscale lasten, bepalen in belangrijke mate de ­welvaartsontwikkeling voor de komende jaren. Het is echt zaak dat we ons niet opnieuw blindstaren op één dimensie, zoals besmetting of economische groei, want dat pakt op de lange termijn niet gunstig uit voor de bredere kwaliteit van leven.

Ik hoop dus dat we verstandige keuzes maken waarbij we alle dimensies van welvaart voor alle groepen in het oog houden. En ook dat er trade-offs zijn: wat goed werkt op het ene vlak of voor de ene groep, zal elders of voor anderen misschien niet goed uitpakken. Juist bij generieke maatregelen is dat - vaak onbedoeld - een risico. En vooral: kies voor maatregelen die niet alleen de negatieve gevolgen op korte termijn verzachten, maar die ook bijdragen aan het aangaan van de grote uitdagingen waar we voor staan.”