Hoe intelligent is de lockdown?

De ‘anderhalve meter samenleving’ is één grote beperking van de vrijheid, signaleert prof. dr. Rutger Claassen (hoogleraar Politieke Filosofie en Economische Ethiek) in de nieuwe Ethische Annotatie De intelligente lockdown. Een ‘dashboard’ van drie dimensies in onze vrijheid. Medio maart mochten we opeens niet meer naar onze ouders in het verzorgingshuis. Kerken, concertpodia en sportscholen sloten hun deuren en ouders moesten hun kinderen thuis lesgeven. Maar waren (en zijn) de inperkingen ook terecht? De term ‘intelligente lockdown’ waartoe premier Rutte heeft opgeroepen is soms smalend weggezet (‘zijn er dan ook domme lockdowns’?). Claassen geeft in deze annotatie filosofische verdieping en geeft de lezer negen criteria mee om de vraag ‘Hoe intelligent is de lockdown?’ te beantwoorden.

Alle drie de dimensies van onze vrijheid (persoonlijk, collectief, moreel) worden aangetast door de ‘intelligente lockdown’. Deze vrijheidsdimensies kennen een lange traditie in het filosofisch denken; het licht waarin zij moeten worden bezien tijdens een lockdown is nieuw, stelt Claassen.

Persoonlijke vrijheid

Onze persoonlijke vrijheden (zoals bewegingsvrijheid) worden tijdens de lockdown ernstig aangetast. Claassen: “Dergelijke beperkingen zijn intelligent wanneer zij meer mensenlevens sparen dan dat zij mensenlevens opofferen. Of dat hier het geval is, is twijfelachtig volgens een recente studie van adviesbureau Gupta”. Dat coronapatiënten voorrang kregen op gewone patiënten is volgens de hoogleraar niet vreemd: “Coronapatiënten verkeren in acute adem- en doodsnood, reguliere patiënten (vaak) niet. Dat maakt niet-prioriteren van de coronapatiënten moreel gesproken haast onmogelijk. Maar daarmee wordt wel het gevaar voor de reguliere zorg, dat we alleen rationeel inzien maar minder dringend ‘voelen’, genegeerd. Een duivels dilemma.”

Inperking van vrijheden

Ook de waarde van gespaarde mensenlevens moet zorgvuldig afwogen worden tegen de waarde van de andere, ingeperkte vrijheden. “Of we in Nederland nu de juiste balans hebben gevonden tussen deze beide, is de grote vraag. Er zijn er die erop wijzen dat fundamentele vrijheden wellicht te gemakkelijk zijn opgegeven. Zo oordeelde de Raad van State in een advies aan de regering dat het verbieden van samenkomsten in huiselijke kring van meer dan drie personen in strijd is met het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer. Aan de andere kant staan ook stemmen die pleiten voor een verdere inperking van de vrijheden. Zo betoogden de Hongkongse filosofen Hui en Wong dat Westerlingen wel erg veel waarde hechten aan hun privacy.”

Of we in Nederland nu de juiste balans hebben gevonden tussen mensenlevens en vrijheden, is de grote vraag.

Mensenleven versus ander belang

De afweging wat zwaarder telt, een gespaard mensenleven of een ander (sociaal, economisch) belang, is een moeilijke afweging. Een afweging met vergaande gevolgen die wij nu niet overzien. In Nederland werd de beschikbare persoonlijke vrijheid ingeperkt ten behoeve van de meest kwetsbaren. Dit levert echter ook - aanvankelijk minder zichtbare – grote nadelen op, zoals die van uitstel van reguliere zorg, maar ook grote sociale en economische gevolgen. Die nadelen kunnen uiteindelijk zwaarder wegen, stelt Claassen. “En, veel van deze beperkingen hebben gevolgen voor toekomstige generaties. Bijvoorbeeld de klimaatschade beperkt de vrijheden van toekomstige generaties en onderwijsachterstanden beperken de mogelijkheden van jongeren hun eigen leven vorm te geven.”

Collectieve vrijheid

Vrij zijn betekent niet afhankelijk zijn van de grillen van anderen die op persoonlijke titel gezag uitoefenen; maar leven onder het gezag van de wet. Een wet, die door alle personen collectief wordt vastgesteld (democratie) en zonder aanziens des persoons wordt uitgevoerd (rechtstaat). Beide kenmerken van deze collectieve vrijheid staan in de coronacrisis onder grote druk geeft Claassen aan. “In de eerste fase van de lockdown is de democratische controle sterk verminderd. Dat levert een risico van een expertocratie op, waarin experts te veel oncontroleerbare invloed hebben op de besluitvorming. Een bredere groep experts praatte achter gesloten mee met het kabinet, maar zo’n groep experts kan niet gecontroleerd worden”.

Vrij zijn betekent niet afhankelijk zijn van de grillen van anderen die op persoonlijke titel gezag uitoefenen; maar leven onder het gezag van de wet.

Alleen samen

De alomtegenwoordige borden met de tekst ‘Alleen samen krijgen we corona onder controle’ maken van iedere burger een morele actor. We worden geacht zelf na te denken, maar dit leidt ook tot onduidelijkheid, willekeur en morele overbelasting. De wekelijks bijgestelde maatregelen tijdens de eerste weken van de lockdown leidden tot verwarring en de opgestelde richtlijnen zijn ook belastend. “De hele dag nadenken over wat wijsheid is; wel of niet naar schoonmoeder, wel of niet de kinderen naar school brengen; dat kan wat te veel van het goede worden. Dit is precies waarom velen graag duidelijkheid willen: ‘Geef ons liever een helder gebod dan een vage richtlijn!’ Dat is een herkenbare reflex. Zodra de regering een nieuwe richtlijn bedenkt, ontstaan telkens al gauw detailvragen.” Ook leveren de maatregelen spanningen op tussen burgers. “Een lockdown verdeelt de bevolking al snel in ‘rekkelijken’ en de ‘preciezen’. Zelf heb ik bijvoorbeeld een aantal pittige discussies meegemaakt tussen voor- en tegenstanders van het kinderen samen buiten laten spelen.”

Hulpmiddel

Claassen biedt geen overkoepelend antwoord op de vraag of de lockdown in Nederland nu wel of niet intelligent is. “Daarvoor zijn er te veel verschillende criteria in het spel, die ook elk anders kunnen worden gewogen. Bovendien is het daarvoor ook nog te vroeg, nu we nog midden in de lockdown zitten en veel informatie onzeker is”, aldus Claassen. De opgestelde criteria kunnen bezorgde burgers en beleidsmakers wel helpen over die vraag na te denken, daarbij alle dimensies van vrijheid in ogenschouw nemend. 

Rutger Claassen

Het onderzoek van Rutger Claassen heeft betrekking op de filosofische fundamenten van de liberaal-democratische rechtsstaat en onderzoekt de invulling en toepassing van centrale politieke noties als vrijheid, macht en rechtvaardigheid.

Ethische Annotaties

Met de reeks Ethische Annotaties beoogt het Ethiek Instituut van de Universiteit Utrecht de inzichten in de wijsgerige ethiek over actuele ethische kwesties te ontsluiten voor een breed publiek van studenten, beleidsmakers, bedrijfsleiders, politici, journalisten, activisten, en andere burgers.