'Spieghel der Zeevaerdt' van Waghenaer
De allereerste zeeatlas ter wereld
De Enkhuizer stuurman Lucas Jansz. Waghenaer leverde met zijn Spieghel der zeevaerdt de allereerste originele zeeatlas ter wereld. Hij vervaardigde deze atlas deels op basis van zijn eigen waarnemingen als stuurman en deels op basis van zijn grote dosis ervaring met navigeren. De tekst is gebaseerd op de traditionele zestiende-eeuwse zeemansgidsen, maar de kaarten vormen een geheel nieuw element. Dat gegeven maakt het boek tot ’s werelds eerste gedrukte zeeatlas.
Waghenaer (circa 1533-1606) voltooide omstreeks 1580 de 23 kaarten voor het eerste deel van de zeeatlas. Zowel voor de Nederlandse, Franse, Duitse en Engelse zeevaarders, als voor hun Spaanse en Portugese collega’s was het tot ver in de zeventiende eeuw een onmisbaar hulpmiddel bij het navigeren langs de Europese kusten. Het folioformaat is innovatief. Gebruikelijk in die tijd was het oblongformaat. Waghenaer bediende ook de markt van kleinere en handzamere formaten met de publicatie van de zeemansgidsen Thresoor der zeevaert en Enchuyser zee-caert-boeck.
Goud en zijde
De koperplaten van de kaarten werden gegraveerd door Joannes van Doetecum, die de betrekkelijk simpele originelen transformeerde tot de fraaiste kaarten uit die periode.
De mooie en oorspronkelijke band is van kalfsleer over kartonnen platten, met goudstempeling en groene zijden sluitlinten.
De kunst van het navigeren
De Spieghel der zeevaerdt opent met een prachtig gegraveerde titelpagina en opdracht aan Prins Willem I van Oranje, gevolgd door een inleiding op de kunst van het navigeren. Beschreven staat hoe een zeekaart gemaakt en gebruikt moet worden. Ook geeft de atlas de routes en afstanden tussen vele punten langs de West-Europese kusten.
Mijne Heeren, gheleden omtrent twee jaren [...] hebbe ick onder den naem van [...] de Prince van Orangien [...] in druck laten uitgaen [...] Den Spieghel vande Zeevaert [...]. Vande welcke syne Princelicke Excellentie [...] ons [...] dede verstaen een seer goet ghenoeghen ende gonstelijck aenghenomen te hebben [...]
In het eerste deel wordt de zeekaart van Europa en het westelijk deel van Noord-Afrika gevolgd door 22 detailkaarten van delen van de Europese kust: van de zuidpunt van het eiland Texel tot aan het Spaanse Cádiz. Het zijn de kusten van de zogeheten westelijke navigatie. Een jaar later verscheen het tweede deel, dat de kaarten bevat van de kusten ten noordoosten van Texel ofwel de oostelijke navigatie.
Een gestructureerde atlas
De zeekaarten in de Spieghel der zeevaerdt zijn volgens een duidelijke structuur in de atlas opgenomen. Elk afgebeeld gebied is een eenheid die bestaat uit vier pagina’s. Op de eerste pagina staat telkens een beschrijving van een zeilinstructie voor de desbetreffende kuststrook, die wordt weergegeven op de tweede en derde pagina. De vierde pagina is blanco, zodat de beschrijving van de eerstvolgende kaart telkens netjes op de rechterpagina begint.
Alle kaarten hebben een schaal van circa 1:400.000, maar de riviermondingen en havens worden op een grotere schaal getoond. Lengte- en breedtegraden ontbreken.
De kaarten zijn zeer duidelijk, ondanks de kustlijn die op detailpunten vereenvoudigd is. Ze vermelden de resultaten van de dieptepeilingen, de loop van de vaargeulen, de bakens en de overige herkenningstekens als kerktorens en huizen die vanaf zee zichtbaar zijn. Bij de havenplaatsen is er meestal een clustering van dieptecijfers. Dit wijst op het gebruik van de kaarten bij het in- en uitvaren van de havens en rivieren.
Levendig en functioneel
Waghenaer combineert telkens een kustkaart met een bijbehorend kustprofiel. Dit was niet nieuw: de Portugezen brachten dit principe al een halve eeuw eerder in de praktijk. Maar Waghenaer paste dit als eerste op een systematische manier toe op kaarten met een uniforme schaal. In een oogopslag kon een zeeman nu bepalen met wat voor soort kust hij te maken had. Op alle kaarten staan zeemonsters en schepen zijn tot in detail nauwkeurig afgebeeld. Dat maakt de kaarten levendig en tegelijkertijd functioneel.
Nieuwere edities
Van Waghenaers zeeatlas verschenen in de jaren na 1585 enkele nieuwe edities in verschillende talen. Aanvankelijk hadden de kaarten Nederlandse titels en profielteksten. Later werden de titels opnieuw gegraveerd en kwam er een Latijnse titel bij. Ook de profielteksten werden tweetalig. In 1588 verscheen in Londen een piratendruk, oftewel een buitenlandse kopie, genaamd The Mariners Mirrour. De Universiteitsbibliotheek Utrecht bezit naast het hier beschreven eerste deel van de Spieghel der zeevaerdt nog een exemplaar van de volledige uitgave van 1585 (MAG: T fol 165 Rariora (LK)). Ook dit exemplaar is gedigitaliseerd en online te bekijken.
Opgedragen aan de prins van Oranje
De destijds zeer welvarende havenstad Enkhuizen was in 1572 de eerste West-Friese stad die zich ontworstelde aan de Spaanse overheersing. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Waghenaer het eerste deel van zijn levenswerk heeft opgedragen aan de leider van de opstand tegen de Spanjaarden, Willem van Oranje.
De prins heeft het inderdaad kort vóór zijn dood op 10 juli 1584 in Delft in ontvangst genomen. Dit laatste blijkt uit de passage uit de opdracht aan de Staten van Holland en West-Friesland in het tweede deel van de atlas. Deze verscheen in 1585 in Leiden bij Plantijn.
Op beide plaaten is de opdracht 'Illustrissimo . Principi . Aurasino’ aangebracht. Hieruit blijkt eveneens dat dit het presentatie-exemplaar voor Prins Willem I van Oranje moet zijn geweest.
Waarschijnlijk is dit exemplaar in Leiden gebonden door Lodewijk Elzevier, die in die periode als binder voor Plantijn werkte. Vermoedelijk is het boek in 1585 geveild, samen met de rest van de Delftse bibliotheek van Willem van Oranje. Het komt namelijk niet voor in de in 1686 en 1749 samengestelde catalogi van het boekenbezit van de Oranje-Nassaus. Over de lotgevallen van het boek tussen 1585 en ongeveer 1830, toen het in het bezit kwam van de Utrechtse Universiteitsbibliotheek, is niets bekend.
Auteur
