Plattegrond en profiel van Utrecht van Adam van Vianen
De Utrechtse bibliothecaris draagt zijn steentje bij
De bekende graveur en zilversmid Adam van Vianen (ca. 1569-1627) publiceerde in 1598 deze fraaie plattegrond van Utrecht. De kaart meet 28,5 x 50 cm, inclusief het profiel aan de onderzijde. Dit profiel toont de toenmalige ‘skyline’ van Utrecht, gezien vanuit het westen (‘Occidens’). De kaart kent ook een profiel van de stad vanuit het oosten (‘Oriens’), maar dat is bij dit exemplaar afgesneden en op de keerzijde geplakt.
De plattegrond, een ongewijzigde herdruk uit 1651/52, maakte namelijk deel uit van de vijftien pagina’s tellende historische beschrijving van de Domstad door de toenmalige bibliothecaris, Cornelis Booth (1605-1678). Ook in die tijd droeg de Utrechtse universiteitsbibliotheek al zijn steentje bij aan de cartografie! Gezien het kleinere bladformaat van Booths stadsbeschrijving moest de kaart ‘op maat’ gemaakt worden.
Van Romeins fort tot bisschopsstad
De stad Utrecht begon ooit als een eenvoudig Romeins fort. In de loop van de Middeleeuwen wist het zich echter op te werken tot het kerkelijke en bestuurlijke centrum van de Noordelijke Nederlanden. Tot diep in de 16e eeuw wist Utrecht deze positie als bisschopsstad te handhaven. In totaal telde de stad toen maar liefst vijf grote kapittelkerken, vier parochiekerken, een abdij, een begijnhof, 24 kloosters en 21 gasthuizen.
Beeldenstormen
De Nederlandse Opstand vanaf 1568 leidde op den duur tot een einde van Utrecht als bisschopsstad. Aanvankelijk streefden de bestuurders naar een vreedzaam naast elkaar voortbestaan van de katholieke en protestantse religie. Als gevolg van streng calvinistische pressie en terreur in de vorm van enkele beeldenstormen verbood het stadsbestuur in 1580 de katholieke godsdienst.
Noodzakelijke versterkingen
De Nederlandse Opstand en de Reformatie leidden tot grote ruimtelijke ontwikkelingen. Zo bleek een verdere versterking van de stad noodzakelijk. Al eerder, in de eerste helft van de 16de eeuw, waren de verouderde middeleeuwse stadsmuren – niet langer bestand tegen het sterkere geschut – verlaagd en beschermd met aarde. Tevens verschenen toen de eerste ‘rondelen’ of stadstorens, die echter vrij snel vervangen werden door vier vijfhoekige bastions. De Tachtigjarige Oorlog leidde in 1577 tot de aanleg van nog eens vijf grotere aarden bolwerken. Deze bastions en bolwerken zijn op de kaart van Van Vianen goed herkenbaar.
Sloop van katholieke gebouwen
De dwangburcht Vredenburg werd daarentegen afgebroken en Van Vianens kaart toont inderdaad een lege ruimte linksonder binnen de stadsomwalling. De voormalige kloosterterreinen met een relatief open karakter ging men benutten voor woningbouw en de aanleg van nieuwe straten. In 1618 werd bijvoorbeeld de Korte Nieuwstraat gerealiseerd over het terrein van de voormalige Paulusabdij en de in 1586 gesloopte Oudmunsterkerk. En zo verschenen nog wel meer wegen ten koste van vroegere katholieke heiligdommen.
Fouten in de kaart
Van Vianens plattegrond bevat echter ook enkele evidente fouten. Zo wordt de stad getoond in een vrij rechthoekige vorm, terwijl de binnenstad in werkelijkheid meer een harpvorm heeft. Waarschijnlijk heeft Van Vianen hiervoor de verloren gegane kaart uit 1569 van Melchisedech van Hoorn gebruikt. Verder staat de Salvator- of Oudmunsterkerk nog steeds ingetekend, zowel op de plattegrond als op beide profielen. Deze kerk ten zuiden van de Dom en voorzien van twee kenmerkende spitse torens werd in 1587 gesloopt. Weergegeven is tot slot ook de Abdij Oudwijk, die in 1584 moest wijken.
Oudste profielen van Utrecht
Desondanks biedt de kaart een tamelijk betrouwbare weergave van de stad aan het einde van de 16de eeuw. Beide profielen – voor het eerst dat dergelijke profielen op een kaart van de stad verschenen – ondersteunen dit beeld. Het is ook de eerste plattegrond van Utrecht die in de stad zelf is vervaardigd, gedrukt en gepubliceerd.
Overigens figureren andere, meer recente profielen van Utrecht in de aantrekkelijke en interactieve webapplicatie Utrecht in Perspectief, een samenwerking tussen het Utrechts Archief, Kollektief Hic Sunt Leones en de Universiteitsbibliotheek Utrecht.
Toestemming van stadsbestuur
De koperplaat van de kaart van Adam van Vianen kwam uiteindelijk in bezit van het stadsbestuur van Utrecht. Toen zijn kleinzoon, de landmeter-kaarttekenaar Adam van Vianen rond 1650 de kaart opnieuw uit wilde geven, moest hij aan dit stadsbestuur toestemming vragen. Op de achterzijde van dit exemplaar is het ‘Extract uyt de Resolutien vande Ed. Vroedschap der Stadt Utrecht ‘s Maandaghs den XXII. Decemb. 1651’ afgedrukt, waarin toestemming verleend werd op voorwaarde dat de koperplaat na gebruik teruggegeven werd. Tegenwoordig bevindt deze koperplaat zich in het Centraal Museum te Utrecht.
Drukgeschiedenis
Van de eerste druk uit 1598 is tot op heden geen enkel exemplaar teruggevonden. Van de tweede druk uit 1621 bezit de Utrechtse universiteitsbibliotheek het enig bekende exemplaar ter wereld. Van de herdruk uit 1651/52 zijn wel exemplaren bekend, maar deze is voor zover bekend alleen in het openbaar te vinden in de Universiteitsbibliotheek Utrecht. De bibliotheek bezit ook het enig bekende exemplaar van de plattegrond, die vermoedelijk tussen 1652 en 1685 is gedrukt. Deze plattegrond is opgenomen in het boek Beschryvinge der stadt Utrecht, dat in 1685 te Utrecht bij Juriaen van Poolsum verscheen (MAG: FOL T 210). Van de kaart zijn tevens enkele 19de-eeuwse herdrukken overgeleverd.
Auteur
