'De Urinis' van Isaac Israeli ben Solomon

Een authentiek piskijkershandboek

Vergeleken met de grote medische compendia is Hs. 690 opvallend klein. Het twaalfde-eeuwse, 41 folio’s tellende werkje over uroscopie is gebonden in een simpele, dikke perkamenten kaft met aan de buitenkant zichtbare binding. Het is met uiterste zorg geschreven en lijkt goed gebruikt. De randen van de bladzijden zijn vuil van het omslaan en er staan kleine aantekeningen en signaaltekentjes in de kantlijnen. Maar wat misschien nog wel het meest bijzonder is, is dat er in 800 jaar tijd waarschijnlijk bijna niks met het handschriftje is gebeurd.

Goed gebruikt, goed bewaard

Het is een zeldzaamheid om een handschrift tegen te komen waar in de loop der jaren niets aan hoeft te gebeuren. Het lijkt, nadat het gemaakt was, zelden tot nooit te zijn veranderd. Voor een handschrift van minstens 800 jaar oud, is dat best een hele prestatie. Hoewel de titel op de kaft in een latere hand is geschreven, lijkt het stevige perkament al vanaf het begin als kaft gediend te hebben. De vijf katernen zijn afzonderlijk ingebonden met tot een soort touwtjes gedraaide strookjes perkament, zonder aan elkaar gebonden te zijn, en vertonen geen sporen van herbinding. De kaft is het enige dat de katerntjes bij elkaar houdt en heeft zich er naar gevormd. Waar de strookjes in het midden van de katern door het perkament heen zijn gestoken, is een extra stukje perkament tussen het strookje en de bladzijdes gestoken om het te verstevigen. Deze stukjes perkament hebben een ‘schone’ afdruk achtergelaten op de relatief vervuilde katernen. Allemaal aanwijzingen dat het handschrift geen verandering meer heeft ondergaan.

Het formaat van het handschriftje suggereert dat het als een handzaam naslagwerk gebruikt kan zijn. En gebruikt is het zeker: er is regelmatig in de kantlijn geschreven. Niet alle toevoegingen in de kantlijn zijn door gebruikers gemaakt. De kopiist zelf maakte ook gebruik van de ruimte in de kantlijn om fouten te kunnen herstellen. Dat deed hij door punten onder de verkeerde tekst aan te brengen, en de verbetering in de kantlijn te schrijven. Toch hebben gebruikers ook hun sporen achtergelaten. Op enig moment is er een foliëring toegevoegd, en de gebruiker die deze heeft aangebracht, heeft gelijk in de inhoudsbeschrijving op de eerste pagina aangegeven welke delen zich op welke folio’s bevinden. Daarbij heeft hij op die plekken in de kantlijn de delen aangemerkt. 

Er is zelfs door een verveelde gebruiker een klein hondenkopje getekend (f. 18v), en iets wat lijkt op een oogje (f. 36v). Er is ook ooit een gebruiker van het handschrift geweest die moeite leek te hebben met sommige afkortingen. Af en toe heeft hij ze in de kantlijnen netjes uitgeschreven. Wel zo makkelijk.

Hoewel het handschrift zijn gebruikssporen heeft, moet er toch zorgvuldig mee zijn omgegaan. Het heeft de tand des tijds namelijk zeer goed doorstaan. Dit is hoe dit soort simpele, handzame naslagwerkjes er uit gezien moeten hebben in de twaalfde eeuw. Ondanks dat de grote, verluchte boeken veel indrukwekkender en imposanter zijn, zullen de meeste mensen in de middeleeuwen dit voor ogen hebben gehad als ze dachten aan boeken. Het is namelijk waar ze het meest mee in aanraking kwamen.

Piskijken met De Urinis

Het handschrift bevat één enkele tekst: De Urinis van Isaac Israeli ben Salomon. De Urinis is een uitgebreide, maar relatief korte tekst over de waarneming van urine en wat daaruit af te leiden is. Aan de hand van geur, kleur, viscositeit, sediment en zelfs smaak wordt uitgelegd wat de urine zegt over de gezondheid van de mens (Massry 2009). De tekst bestaat uit tien onderdelen:
 

1. de wetenschap van urine, waarbij urine in de context van de humorenleer wordt geplaatst, in het bijzonder in verhouding tot het bloed;
2. het belang van nachtelijke urine;
3. soorten urine in verhouding tot pathologie;
4. urine als afvoer van de humoren;
5. verschillende soorten urine per kleur;
6. de staat van het lichaam aan de hand van kleur;
7. verschillende soorten urine op basis van helderheid en viscositeit;
8. sediment in verhouding tot pathologie;
9. soorten urine in samenhang met sedimenten;
10. andere soorten urine en sedimenten en hun betekenis.

Het werk geeft dus een duidelijk overzicht van de kunst van het ‘piskijken’. Deze tekst is van enorme invloed geweest in de islamitische geneeskunde (waar uroscopie van groot belang was in de geneeskunde) en heeft bijgedragen aan de opkomst van de uroscopie als een van de belangrijkste takken van de geneeskunde in de middeleeuwen (Prioreschi 2001). Hs. 690 is daar een opmerkelijk vroege getuige van.

Herontdekt als het werk van Isaac Israeli ben Salomon

Over de auteur van de tekst in het handschrift weten we niet heel veel. Isaac Israeli (Isḥāq ibn Sulaimān al-Isrāʿīlī) was een joodse arts en filosoof, geboren in Egypte en gestorven rond het jaar 932 of 950 (hier bestaat discussie over). Tussen 875 en 904 was hij waarschijnlijk werkzaam als oogarts in Caïro. Daarna verhuisde hij naar Tunesië, waar hij als lijfarts werkte en teksten in het Arabisch schreef. Hij werd door zijn tijdgenoten gezien als een genie. Zijn werk De Urinis is vertaald in het Latijn door Constantinus Africanus (stierf ca. 1098-1099), die enorm veel vertalingen maakte van werken uit het Arabisch. Daarbij liet hij het na om de oorspronkelijke auteurs te noemen, waardoor voor lange tijd werd gedacht dat Constantinus zelf de auteur van al die werken was. Pas zo’n 400 jaar later is vastgesteld dat dit niet zo was – toevallig moet dit ongeveer rond dezelfde tijd zijn geweest dat de kaft van Hs. 690 de titel “Liber Ysaac filii Salomonis de urinis” kreeg.

Auteur

Linda Brakenhoff, april 2017