'Pontificale' van Sinte Marie
Een schitterend mysterie
Een van de beroemdste verluchters van de late middeleeuwen is de Meester van Katharina van Kleef. Tussen 1430 en 1460 werkt hij in Utrecht waar hij tientallen handschriften illumineert, veelal getijdenboeken voor rijke opdrachtgevers. Het Pontificale van Sinte Marie was een uitzonderlijke opdracht, want het gaat om een liturgisch boek dat normaal gesproken niet zo schitterend werd gedecoreerd. Het werd in of vlak voor 1450 vervaardigd - maar voor wie?
Een handleiding voor de bisschop
Het woord ‘pontificale’ komt van het Latijnse pontifex '(opper)priester'. Het pontificale werd gebruikt door de bisschop. Het bevat de teksten en handelingen die behoorden bij de liturgie, en die specifiek aan de bisschop voorbehouden waren: de voorbereidingen voor de mis, het toedienen van het vormsel, de wijding van clerici (bisschop, priester, diaken, subdiaken), lagere ordes (ostiarius en acoliet), en nonnen. In het tweede deel van het boek zijn de ceremonieën beschreven bij de wijding van altaren en kerken, de zegening van kerkelijke voorwerpen en gewaden, en de opheffing van de kerkban. Het Pontificale van Sinte Marie wordt besloten met de benedictiones, de bisschoppelijke zegeningen, op fol. 113-134.
Verschillende raadsels omgeven het Pontificale, die tot op heden nog niet zijn opgelost. Het ligt voor de hand om te denken dat het Pontificale gemaakt moet zijn voor een bisschop, maar onduidelijk is voor welke dan. In het Utrecht van rond 1450 waren er verschillende mannen die claimden bisschop te zijn, en allerlei partijen binnen en buiten de stad probeerden hun kandidaat naar voren te schuiven, tot de paus en buitenlandse concilies aan toe. Ook is er een kans dat het voor een wijbisschop gemaakt is, of wellicht voor een instelling zoals de Mariakerk voor een bezoekende bisschop. Het is echter niet zeker of het handschrift zich daar altijd bevonden heeft.
De bisschop en de aartsdiaken
De decoraties van de Meester van Katharina van Kleef lijken allerlei verwijzingen te bevatten die zich echter niet altijd makkelijk laten duiden. Zo is in vijftien gehistorieerde initialen de bisschop afgebeeld, en telkens staat een man in een oranje gewaad, een aartsdiaken, achter hem. Waarom wordt hem zo'n prominente rol toebedeeld? De bisschop van Utrecht had negen aartsdiakens om zijn diocees te besturen. Vijf van deze aartsdiakens waren de proosten van de vijf Utrechtse kapittelkerken, die de goederen en landerijen van de kapittels in beheer hadden. Zij werden door de kanunniken zelf aangesteld, die zo via hun proosten annex aartsdiakens een belangrijke invloed op de bisschop konden uitoefenen. En die kapittels mengden zich ook in de kwestie wie de bisschop moest worden. Worden hun belangen in het Pontificale weerspiegeld?
Er zijn ook andere visuele en tekstuele aanwijzingen die ingezet kunnen worden om de opdrachtgever van het Pontificale en de bedoeling ervan te kunnen achterhalen. Of bevatten de prachtige decoraties niet de subtiele codes die onderzoekers vermoeden? Wie zich op deze raadselen wil storten kan zich hoe dan ook vrijwel geen fraaier Utrechts handschrift voorstellen.