Utrechtse incunabelen
Deze digitale tentoonstelling biedt een overzicht van de vroegste in Utrecht gedrukte boeken uit het bezit van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Die zogeheten Utrechtse incunabelen — met losse letters gedrukte boeken van vóór 1501 — staan in de tentoonstelling zoveel mogelijk chronologisch gerangschikt. De werken bieden een treffend beeld van de toenmalige positie van de Domstad als bakermat van de boekdrukkunst in de Noordelijke Nederlanden. Alle gedigitaliseerde incunabelen zijn voorzien van een toelichting en kunnen online doorgebladerd en bekeken worden. Tevens zijn zij als PDF te downloaden.
De tentoonstelling is mede tot stand gekomen dankzij een royale subsidie van het K.F. Hein Fonds en het Fentener van Vlissingen Fonds, in het kader van het project Vroege Utrechtse drukkers op de kaart, 1450-1800. Met de oplevering van dit project kwam tevens een geografische interface (niet meer in onderhoud; versie Internet Archive 18 juni 2022) beschikbaar met een visualisatie van de diverse locaties van de voormalige Utrechtse drukkers en uitgevers.
Tentoonstellingsitems (chronologisch)
Aelius Donatus, 'Ars minor. Des VIII parties d’oraison' ([Utrecht? : prototypografie, tussen ca. 1466 en 1472]) Deze incunabel wordt tot de Nederlandse prototypografie gerekend: de vroegste edities die in de Nederlanden met losse letters zijn gedrukt. Kenmerkend voor die edities is het ontbreken van een datum en een plaats van uitgave.
Petrus Comestor, 'Historia scholastica' (Utrecht : Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt, 1473) Het eerste gedateerde boek dat in de Noordelijke Nederlanden verscheen!
Plutarchus, 'Apophthegmata: De vera sapientia (Ydiota)' ([Utrecht : Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt, tussen 1473 en 1474]) Bevat de 'Apophthegmata' van Plutarchus, een belangrijke Griekse historiograaf en filosoof uit de 1ste en 2de eeuw na Christus.
Augustinus Hibernicus, 'De mirabilibus sacrae scripturae' ([Utrecht : Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt, 1473-1474]) In 1473 of 1474 verscheen bij de Utrechtse drukkers Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt dit werk van de hand van een anonieme, 7de-eeuwse Ierse schrijver en filosoof, die onder de schuilnaam van Augustinus opereerde.
Hiëronymus Stridonensis, 'De viris illustribus' ([Utrecht : Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt, 1473-1474]) De kerkvader Hiëronymus Stridonensis (Hiëronymus van Stridon, ca. 349-420) is verantwoordelijk geweest voor de tekst van de hier gedigitaliseerde incunabel 'De viris illustribus'.
[Pseudo-]Thomas de Aquino, 'De divinis moribus. De beatitudine' ([Utrecht : Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt, 1474]) De drukkerij van Ketelaer en De Leempt gebruikte soms oorspronkelijke teksten: ‘editiones principes’, waarvan zij als kopij een in handschrift uitgevoerde versie gebruikten. In enkele gevallen zijn deze handschriften nog te traceren, waaronder die van het hier getoonde werk.
'Defensorium fidei dialogos septem contra Judaeos, haereticos et Sarracenos [...]', ([Utrecht : Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt, 1474]) Van deze incunabel uit 1474 heeft de Universiteitsbibliotheek Utrecht maar liefst vier exemplaren.
Bernardus van Clairvaux, 'De consideratione ad Eugenium papam' ([Utrecht : Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt, 1474]) Betreft een zogeheten ‘editio princeps’; tot op het moment van publicatie bestond er geen ander exemplaar van de tekst in druk.
Eusebius van Caesarea, 'Historia ecclesiastica (Tr: Rufinus Aquileiensis)' ([Utrecht : Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt], 1474) Eusebius van Caesarea (260/265-339/340), ook bekend als Eusebius Pamphili, was een Romeins historicus, exegeet en polemist van Griekse afkomst.
Thomas à Kempis, 'Opera: Sermones, epistolae et alia opuscula' ([Utrecht : Nicolaes Ketelaer and Gerard de Leempt, 1474]) Prachtig gedecoreerde initialen sieren deze incunabel!
Thomas à Kempis, 'Soliloquium animae' ([Utrecht : Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt, 1474]) De incunabel 'Soliloquium animae' betreft een ascetisch werk van de befaamde augustijner kannunik Thomas à Kempis of Thomas van Kempen (ca. 1380-1471).
Claudius Claudianus, 'De raptu Proserpinae' ([Utrecht : Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt, 1474]) De tekst voor deze incunabel stamt van Claudius Claudianus (ca. 370-ca. 404), een schrijver van Griekse afkomst.
Sidonius Apollinaris, 'Epistolae et carmina. Add: Decimus Magnus Ausonius: Caesares [Extract] Monosticha' ([Utrecht : Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt, niet ná 1474]) Fraaie initialen en nette drukletters sieren deze incunabel, een verzameling brieven en lofredes van de laat-Romeinse schrijver en politicus Sidonius Apollinaris (431-489).
[Werner von Schussenried?], 'Modus legendi abbreviaturas' ([Nederland (Utrecht?): Drukker van Alexander Magnus (GW 875) : (Gerard de Leempt?), tussen 1475 en 1479] De 'Modus legendi abbreviaturus' bevat geen auteursvermelding, maar wordt toegeschreven aan de Duitse kanunnik Werner von Schussenried.
'Epistolae et Evangelia [=] Epistelen en evangelien' ([Utrecht : Johann Veldener], 1478) De Utrechter Johann Veldener drukte in 1478 deze Nederlandse vertaling van de 'Epistolae et Evangelia', delen van het Nieuwe Testament.
Gregorius I, 'Pont. Max. Homiliae super Evangeliis [=] Omelie in duutschen' ([Utrecht : Johann Veldener], 1479) De tekst van deze in het Nederlands vertaalde incunabel is van de hand van de beroemde heilige Gregorius (ca. 540-604), één van de grote kerkvaders uit de geschiedenis.
Otto von Passau, 'Die vierundzwanzig Alten, oder Der goldne Thron [=] Dat boeck des gulden throens' (Utrecht : [Drukker van het Monogram], 1480) Een stichtelijk werk, dat een christelijke levenswandel propageert.
Werner Rolevinck, 'Fasciculus temporum [=] Dat boek dat men hiet Fasciculus temporum' (Utrecht : Johann Veldener, 1480) Van de hand van Werner Rolevinck (1425-1502), een kartuizer monnik die publiceerde op het terrein van de kerkgeschiedenis en exegetische kunst.
Jacobus de Voragine, 'Legenda aurea sanctorum, sive Lombardica historia [=] Passionael: Winter- ende Somerstuc. Add: Usuardus: Martyrologium' (Utrecht : Johann Veldener, 1480) Nederlandse vertaling van de 'Legenda aurea' van de Italiaanse dominicaan Jacobus de Voragine (1228-1298), aartsbisschop van Genua.