Een hergebruikte VOC-kaart
Het geheim van het eeuwige leven
Het recyclen van verouderde producten is tegenwoordig in. Toch hergebruikte men in het verre verleden ook al zaken, die het oorspronkelijke doel niet meer dienden. Dat was bijvoorbeeld het geval met het hier afgebeelde fragment van een 17de-eeuwse manuscriptkaart van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC). Dit perkamenten fragment bleek een tweede leven te hebben geleid als (latere) boekband voor het werk Lud. Carrionis Emendationum et observationum, in 1583 uitgegeven door Gilles Beys te Parijs.
Deel van een overzichtskaart
De binnenzijde van de oude omslag, die 40 x 30 centimeter meet, toont in handschrift delen van onder andere de Indische Oceaan, het Arabisch schiereiland en India. Het fragment maakte ooit onderdeel uit van een, waarschijnlijk 17de-eeuwse, overzichtskaart van de Indische Zee of Oceaan, een belangrijk stuk van het toenmalige octrooigebied van de VOC.
Strakke organisatie
Vanuit cartografische werkplaatsen liet de VOC betrouwbare zeekaarten vervaardigen. De onderneming kende een strakke organisatie bij de uitrusting van de schepen. Op lijsten werd bijgehouden wat aan navigatiemateriaal aan boord meeging. De schipper en onderofficieren moesten tekenen voor ontvangst. Ook verplichtten zij zich het materiaal na een behouden reis in Batavia in te leveren.
Tienduizenden runderen opgeofferd
Recentelijk is becijferd dat tussen 1602 en 1753 – het jaar dat de VOC overstapte op louter gedrukte kaarten – ongeveer 70.000 van runderhuid vervaardigde perkamentkaarten voor de compagnie zijn geproduceerd. Hiervan berusten er nog maar enkele tientallen in openbare Nederlandse collecties en wereldwijd enkele honderden. In het boek Sailing for the East – dat in 2010 in de reeks Utrechtse Historisch-Cartografische Studies verscheen – bieden Günter Schilder en Hans Kok een prachtig geïllustreerd overzicht van dit voorname erfgoed.
Latere functie als boekband
Zoals gezegd doorstonden sommige VOC-kaarten geheel of gedeeltelijk de tand des tijds door een latere functie als boekband. Het Utrechtse fragment is wat dat betreft niet uniek en er zijn meerdere voorbeelden van een dergelijk hergebruik bekend. De bewindhebbers van enkele kleinere afdelingen van de VOC lieten bijvoorbeeld hun soldijboeken in verouderde perkamenten zeekaarten binden. En ook de oudst bekende gedrukte kaart van het Nederlandse grondgebied heeft uiteindelijk gedeeltelijk dienst gedaan als boekband.
Werkelijkheidsgetrouw?
Wanneer nu de inhoud van het kaartfragment onder de loep wordt genomen, dan vallen enkele zaken op. Zo kent de eilandengroep van de Malediven, rechtsonder, een strak en diagonaal patroon. Deze schematische configuratie van de Malediven is typerend voor de VOC-kaarten van die tijd, maar niet conform de werkelijkheid waarbij de archipel vrijwel noord-zuid is georiënteerd. Ook niet werkelijkheidsgetrouw zijn enkele eilanden linksonder op het kaartfragment. Deze eilanden zijn mogelijk gekarteerd, omdat ze frequent gerapporteerd werden maar steeds op verschillende posities. De algemene geografische namen op het vasteland zijn in zwarte inkt geschreven. De rode plaatsnamen duiden op de aanwezigheid van Nederlandse VOC-vestigingen.
Kompaslijnen voor navigatie
De rechte lijnen op de kaart zijn kompaslijnen, die de schipper hielpen bij het navigeren en uitzetten van de vaarroute. Het fragment toont linksonder een punt waar diverse kompaslijnen samenkomen. Dit is de voor zeekaarten kenmerkende centrale kompasroos. Daaromheen zitten bij complete paskaarten in de regel zestien secundaire kompasrozen, die alle door lijnen met elkaar verbonden zijn. Op die manier ontstaat een netwerk van zogeheten loxodromen: lijnen, die met alle meridianen een gelijke hoek maken en waarbij navigatie met een vaste kompasrichting mogelijk is.
Gelijkgradige variant
In de kaartencollectie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht bevinden zich momenteel zes waardevolle VOC-kaarten op perkament. Ze zijn alle van de hand van Isaak de Graaf, die tussen 1705 en 1743 de functie van kaartenmaker van de Kamer Amsterdam bekleedde. Het gaat om kaarten van de Atlantische Oceaan, Sumatra, Straat Sunda, de Javazee (twee exemplaren) en de noordelijke kust van Java. Daarmee bezit de bibliotheek vijf van de zeven standaardkaarten op perkament, die zich in de eerste helft van de 18de eeuw aan boord van een Oost-Indiëvaarder bevonden. Wat nog ontbreekt, zijn de twee overzichtskaarten van de Indische Zee; één gelijkgradige kaart en één in mercatorprojectie (waarbij de graden naar de polen toe uitrekken). Met dit fragment heeft de bibliotheek echter in elk geval een klein deel van een dergelijke perkamentkaart – en wel de gelijkgradige variant – in bezit!