De protesten in Iran: over de demonstraties die uitgroeiden tot een nationale opstand

Na de dood van de 22-jarige student Mahsa Amini op 16 september 2022 gaan dagelijks duizenden Iraniërs de straat op. Ze demonstreren voor meer vrijheid en gelijke rechten. Deze protesten in Iran richten zich tegen het regime van ayatollah Ali Khamenei. Sinds 2009 zijn Iraniërs al vaker in opstand gekomen, maar niet eerder waren de demonstraties in Iran zo massaal en uitgesproken als die van de laatste maanden.

Onrust in Iran

Mahsa Amini werd in september in Teheran gearresteerd door de Iraanse zedenpolitie, omdat ze haar hijab niet op een juiste manier zou hebben gedragen. Volgens ooggetuigen heeft de zedenpolitie Amini zodanig toegetakeld, dat ze uiteindelijk aan de gevolgen van het politiegeweld is overleden.

Als reactie op de dood van Amini ontstonden er protesten in Iraanse steden. Met de dag gingen meer mensen de straat op. Belangrijke pijlers van deze Iraanse protesten zijn het aankaarten van het geweld waarmee de vrouwen van Iran te maken hebben en het verkrijgen van meer vrijheid en gelijkheid.

Vrouwen van Iran en het regime

De eerste protesten in Iran, vooral geleid door vrouwen, richtten zich tegen de verplichte hijab en het Iraanse regime. Sinds de Iraanse en Islamitische Revolutie van 1979 werd onder andere het dragen van hoofdbedekking verplicht en de zedenpolitie van Iran handhaaft deze wet met harde hand.

De demonstraties leidden in Iran tot een nationale opstand en het Iraanse regime reageerde met harde hand. Volgens CNN zet de overheid grof geschut in, zoals afgedwongen bekentenissen, bedreiging en intimidatie van familieleden en marteling, waaronder het toebrengen van elektrische schokken, waterboarding en schijnexecuties.

Verdachte Iraniërs worden gestalkt en gemarteld, om vervolgens spoorloos te verdwijnen. Om personen te traceren gebruikt de Iraanse overheid GPS-trackers en met behulp van China en Rusland houdt ze de controle over het internet.

Aanhoudende opstand in Iran

Volgens de Human Rights Activists News Agency heeft het Iraanse regime sinds het begin van de Iraanse protesten in de tweede helft van september bijna 20.000 Iraniërs gearresteerd en tenminste 527 vermoord, waaronder 71 kinderen (cijfers van 7 februari 2023).

Toch blijven de protesten in Iran aanhouden. Iraanse vrouwen en meisjes spelen hierbij een sleutelrol. Dagelijks protesteren vele duizenden mensen en de roep om een nieuwe Iraanse Revolutie blijft groeien.

Draagkracht van de protesten in Iran

Universitair docent Religiewetenschap Pooyan Tamimi Arab schreef samen met Ammar Maleki (Tilburg University) een artikel voor The Conversation (28 september 2022) over de steun voor de protestanten. Ze concluderen dat “de protesten de sociale realiteit weerspiegelen”. Veruit de meerderheid van de Iraanse bevolking is tegen de verplichte hijab en het idee van een islamitische republiek, blijkt uit enquêtes die ze onder de Iraanse bevolking hielden vanuit Group for Analyzing and Measuring Attitudes in Iran.

De recente gebeurtenissen vormen dan ook maar een klein onderdeel van een grotere religieuze verschuiving die in Iran plaatsvindt, signaleerde Tamimi Arab eerder in juni. “Al geloven ze nog steeds in een God, met religie als instituut hebben vooral de jongere Iraniërs steeds minder”, zei hij toen in Trouw. “Twee derde van de Iraniërs vindt dat religie geen invloed moet hebben op de wetgeving van het land – ze willen een scheiding van kerk en staat.”

“81 procent van de Iraniërs wil geen islamitische republiek”

In december 2022 hield GAMAAN een nieuwe enquête onder de Iraanse bevolking. De resultaten werden op 6 februari 2023 onthuld: maar liefst 81 procent van de geletterde, volwassen bevolking van Iran wil geen islamitische republiek. Van de Iraniërs die in het buitenland wonen geldt dat zelfs voor 99 procent. Ook is de steun voor de protesten met vergelijkbare percentages aanzienlijk.

Als het nieuws uit Iran je persoonlijk raakt

Hoe kijken Raha Heshmatikhah, masterstudent Klinische Psychologie en Pooyan Tamimi Arab, universitair docent Religiewetenschap – beiden UU’ers met Iraanse wortels – naar de situatie in Iran?

“Iran bezoeken kan niet. Nou ja, het kan wel, maar we komen er niet levend uit”, zegt Heshmatikhah. “Ik voel me zo ontzettend solidair met de mensen daar. Als zij in opstand durven komen, dan moet ik als Nederlandse burger zeker ook mijn verantwoordelijkheid nemen en alles doen wat ik kan.”

Heshmatikhah en Tamimi Arab spraken op vrijdag 28 oktober 2022 tijdens Tegen de macht: vrouw, leven, vrijheid! in De Balie in Amsterdam.

Hét protestlied van Iran

De Iraanse zanger Shervin Hajipour werd eind september opgepakt nadat hij een protestlied had geschreven als reactie op de dood van Mahsa Amini. Ondanks de censuur groeide Hajipours ‘Baraye’ (‘Vrijheid’) in korte tijd uit tot hét protestlied van Iran.

Hoogleraar Iraanse en Perzische studies Asghar Seyed-Gohrab vindt ‘Baraye’ een briljant nummer. “Het drukt de weerloosheid uit van mensen met weinig bewegingsvrijheid”, legt hij uit in de Volkskrant (12 oktober 2022). “Ze moeten volgens de benauwende regels van het islamitische regime leven, maar de bevolking verlangt iets anders. Kijk maar naar de zin: ‘Vanwege de wens naar een normaal leven.’ De Iraanse bevolking is zich bewust van het leven buiten Iran en wil daar deel van uitmaken.”

Kritiek op het regime van Iran

Kritiek op het Iraanse regime wordt niet alleen geuit in muziek, maar ook in poëzie. Promovendus Zhinia Noorian richt zich met haar proefschrift ‘Sapling of Hope’ op het werk van de Iraanse dichter Parvīn Iᶜtiṣāmī (ook wel Parvin E’tesami, 1907-1941).

Met haar verzen bekritiseerde Iᶜtiṣāmī kwesties die tot op de dag van vandaag relevant zijn: de rechten van vrouwen en de schijnvroomheid en hypocrisie van de Iraanse religieuze autoriteiten.

Vrouwenrechten in Iran

Op 8 november 2022 organiseerde het Beyond Sharia-team, onder leiding van hoogleraar Perzische en Iraanse studies Asghar Seyed-Gohrab, een openbaar toegankelijke bijeenkomst over vrouwenrechten in Iran en de verbanden met hedendaagse film, poëzie en samenleving.

Hoogleraar Iraanse film Nacim Pak-Shiraz (Universiteit van Edinburgh), onderzoeker Zhinia Noorian en universitair docent Pooyan Tamimi-Arab spraken op de bijeenkomst.