"Elke dag krijg ik berichten dat mensen mijn boek hebben gedownload"

Wat zijn de voordelen van het maken van een Open Textbook en hoe kan je dit het beste aanpakken? Onlangs organiseerden team Publishing Support en de Open Education track van het Open Science programma van de Universiteit Utrecht een sessie over de verschillende verschijningsvormen van open tekstboeken. “Er is flink wat interesse voor het maken van deze Open Educational Resources en we willen het gesprek faciliteren en uitzoeken wat voor soort ondersteuning nuttig kan zijn", zegt Hanna de Vries (Universiteitsbibliotheek).

"Toen ik nog bij de Universiteitsbibliotheek werkte, was ik verantwoordelijk voor het bestellen van boeken voor een aantal vakgebieden", zegt Open Educational Resources-expert Marjan Groenouwe (Open Education). "Ik was niet alleen verbaasd over de prijsstelling van boeken, soms kostte digitale toegang voor slecht één gebruiker meer dan €1000 euro. De titel is dan nutteloos voor educatieve doeleinden. Maar ik verbaasde me ook over het feit dat we in sommige gevallen boeken 'terugkochten' van onze eigen collega's van de Universiteit Utrecht.”

Maar tijden veranderen en docenten en onderzoekers ontdekken hoe ze open studieboeken kunnen publiceren op een manier die past bij hun beoogde doel. "Het is belangrijk op te merken dat er niet één type open leerboek is," zegt Hanna, "en dat is eigenlijk een geweldige zaak, want vanwege het digitale karakter en de vele opties in licenties kun je eigenlijk heel creatief zijn en het model aanpassen aan jouw behoeften en die van je studenten."

"Studenten werken soms met verouderde boeken"

Jaap Bos, universitair hoofddocent bij de faculteit Sociale Wetenschappen, vertelt dat hij gefrustreerd was door het feit dat veel boeken die aan vakken werden toegewezen te duur waren voor studenten. "Dus doen veel van hen dat niet. Of ze werken met verouderde en waardeloze exemplaren van de boeken." Bovendien was hij niet tevreden met het bestaande aanbod van onderwijsliteratuur. "Dus besloot ik dat ik gewoon mijn eigen werk over onderzoeksethiek zou schrijven."

Twee vliegen in één klap slaand besloot Jaap de open access route te bewandelen. "Ik belandde al vrij vroeg bij Springer en had productieve gesprekken met de redactie. Ze deden me een aanbod om het boek open access uit te geven onder een CC-BY licentie voor €6000." De helft van het geld kwam uit het open access fonds van de universiteit, de andere helft werd verdeeld over de twee afdelingen waarbij Jaap werkzaam is.

Jaap was erg tevreden met het redactie- en peer reviewproces en vooral blij met de wereldwijde vrije beschikbaarheid van zijn boek. "Elke dag krijg ik berichten dat iemand mijn boek heeft gedownload of gebruikt. Zeker als ik zie dat mensen in de armere delen van de wereld dit boek gratis gebruiken, word ik daar heel blij van."

Elke dag krijg ik berichten dat iemand mijn boek heeft gedownload of gebruikt.

"Lesmateriaal open access publiceren is een belangrijk aspect"

Niet iedereen gaat zo ver dat ze zelf een heel boek schrijven. In het kader van een groot Erasmusproject werkte Jochen Hung, universitair docent bij de vakgroep Geschiedenis en Kunstgeschiedenis, nauw samen met collega's van andere Europese universiteiten aan een nieuw tekstboek over Europese geschiedenis. "Een van de criteria van het fonds was om ons lesmateriaal open access te publiceren", zegt Jochen. "We vonden dit een zeer belangrijk aspect, dus gingen we op zoek naar een geschikte uitgever."

Ze belandden bij Open Book Publishers, een non-profit uitgever op het gebied van de geesteswetenschappen gevestigd in de Verenigd Koninkrijk. "We hebben het boek in de Covid-periode geschreven, met vier mensen per hoofdstuk en een totale omvang van 970 pagina's. Een grote operatie, maar de hulp van de uitgever was geweldig." Het digitale tekstboek, uitgegeven onder een open licentie, kostte €7000 (Open Book Publishers vraagt een vrijwillige bijdrage van auteurs, mits die dat kunnen betalen).

Zowel Jochens boek als dat van Jaap Bos is ook terug te vinden op de website van OAPEN. Deze 'online library' en een publicatieplatform voor academische open access titels biedt schrijvers de mogelijkheid hun wetenschappelijk werk beter zichtbaar te maken en wereldwijd te verspreiden. Zoals community manager Tom Mosterd aangeeft tijdens de bijeenkomst zijn steeds meer boeken op het platform te vinden: "We hosten inmiddels zo'n 26.000 titels en dat aantal groeit met de dag."

“Ik paste een bestaand tekstboek aan aan mijn behoeften”

Iets wat een open textbook ook mogelijk maakt – als het boek onder de juiste licentie wordt gepubliceerd – is het aanpassen van een bestaand werk zodat het aan jouw behoeften voldoet. Colin Caret, universitair docent bij de afdeling filosofie en religiewetenschappen, deed precies dat voor zijn eerstejaarscursus logica.

"Er is al een internationaal gerenommeerd standaardboek over logica van het Open Logic-project dat gedurende een decennium is gefinetuned. En het leuke is: het is vrij beschikbaar voor hergebruik en aanpassing." Dus maakte Colin een eigen versie die compatibel is met online onderwijs en de Carnap IO online leertool. "Het helpt als je LaTeX (een programmeertaal om documenten op te maken, red) kent, maar dat is vrij gemakkelijk te leren. Ik besloot om de relevante onderdelen te mixen en matchen en ook aanpassingen aan te brengen in voorbeelden om het beter te laten aansluiten bij mijn eigen onderwijs."

Het eindresultaat: een 'Utrecht'-editie van het standaardwerk, gratis te downloaden voor studenten. "Studenten kunnen een papieren exemplaar krijgen via Amazon," legt Colin uit. "Dat kost je €6. Het was vorig jaar zelfs een paar dagen het nummer één product op Amazon.nl." Terugkijkend op geïnvesteerde tijd versus het resultaat is Colin blij. "Natuurlijk kost dit tijd, maar je werkt met een geweldige bron en het komt de kwaliteit van mijn cursus echt ten goede."

"Natuurlijk kost dit tijd, maar je werkt met een geweldige bron en het komt de kwaliteit van mijn cursus echt ten goede."

“Je hoeft geen expert in programmeren te zijn”

Maar waarom bij de traditionele vorm van een boek blijven? Het enthousiasme van Neha Moopen van de Universiteitsbibliotheek over het maken van open textbooks met R werkt aanstekelijk. "Je hoeft geen expert in programmeren te zijn om R te gebruiken om samen te werken aan een boek" vertelt ze. Met een paar muisklikken wordt de code op het scherm omgezet in een webpagina die dienst doet als tekstboek. "Kijk, hier kun je de opmerkingen van studenten zien."

Ze opent een nieuw tabblad op haar browser om Github te laten zien, een applicatie om samen te werken aan code. De Universiteit Utrecht heeft een organisation op Github waarmee samenwerken met collega's en studenten nog gemakkelijker wordt gemaakt.

"Een open textbook op deze manier maken is een kwestie van beginnen. Er zijn verschillende templates die je zo kunt gebruiken." Voor veel voorkomende vragen is op het internet vaak wel een antwoord te vinden. "En als je er niet uit komt kun je altijd naar de inloopspreekuren van Research Data Management support komen. Dan kunnen we samen een framework opzetten."

Werk in uitvoering

Gezien het enthousiasme en de opkomst plannen het Publishing Support team van de Universiteitsbibliotheek en het Open Education Track de komende maanden een aantal vervolgsessies. Deze sessies zullen meer hands-on zijn en zich richten op de praktische aspecten van het kiezen van een outlet of platform, het stellen van duidelijke doelen, financiering en het onderhandelen over een goede deal, en het omgaan met verschillende open licenties.

Wil je op de hoogte gehouden worden van deze vervolgsessies? Mail dan naar Marjan Groenouwe of Hanna de Vries.