Schokkende geschiedenislessen: wat rampen ons kunnen leren over de veerkracht van samenlevingen
Uniek overzichtswerk over de geschiedenis van rampen
De Zwarte Dood, Fukushima, de watersnoodramp in Zeeland: wat betekenen dit soort rampen en bedreigingen voor een samenleving? En wat maakt sommige samenlevingen schokbestendiger dan anderen? Dit namen zeven historici waaronder Bas van Bavel en Jessica Dijkman onder de loep, met het overzichtswerk Disasters and History als resultaat. Het boek biedt een historisch overzicht van de omgang met rampen door de eeuwen heen en analyseert hoe sociale, economische en politieke omstandigheden bepaalden hoe samenlevingen op bedreigingen reageerden. De lessen die we daarmee kunnen leren over de veerkracht van samenlevingen, zijn in de huidige coronacrisis misschien wel harder nodig dan ooit.
Bij de eerste plannen voor het boek, als onderdeel van ERC-project Coordinating for Life, zullen de auteurs niet hebben voorzien dat Disasters and History bij publicatie zó relevant zou zijn. Wel groeide ook voor de corona-uitbraak de belangstelling voor de invloed van externe schokken op samenlevingen al jaren enorm. Niet alleen in de natuur- en geowetenschappen – waar steeds meer zichtbaar werd dat schokken op zich nog geen ramp veroorzaken, maar dat je moet kijken naar de schokbestendigheid van samenlevingen zelf - maar ook in de sociale wetenschappen, waar aandacht voor de veerkracht van samenlevingen snel groeide. Datzelfde geldt voor de historische wetenschappen.
Die toegenomen aandacht is niet zo gek, legt hoogleraar Transities van Economie en Samenleving Bas van Bavel uit: ‘Hoe een samenleving omgaat met rampen zegt veel over het functioneren van een samenleving op sociaal, politiek en economisch vlak. De geschiedenis vormt een belangrijke kennisbron op dit gebied. Allereerst gebruiken we de veelheid aan historische samenlevingen, met elk hun eigen kenmerken, om theorieën over veerkracht en kwetsbaarheid tegen schokken te toetsen. De diversiteit van samenlevingen is zo groot, ook wat betreft politieke organisatie, machtsverdeling en economische systemen, dat je de geschiedenis kunt gebruiken als een soort ‘laboratorium’, met vergelijkende analyses als belangrijk instrument.’
Bundeling van krachten in uniek historisch overzichtswerk
Toch ontbrak het tot voor kort aan een overzicht waarin de historische kennis over rampen is gebundeld. Het boek van historici Bas van Bavel, Jessica Dijkman, Daniel R. Curtis, Matthew Hannaford, Maïka de Keyzer, Eline van Onacker en Tim Soens brengt daar verandering in, door op een systematische manier de geschiedenis over het ontstaan en vermijden van rampen samen te brengen. ‘Door verschillende situaties met elkaar te kunnen vergelijken, krijgen we beter inzicht in hoe samenlevingen reageerden en wat er nodig is om ze veerkrachtig te maken’, licht Jessica Dijkman, staflid van de afdeling Economische en Sociale Geschiedenis, toe. ‘Vanaf 2014 werkten we als onderzoekers een aantal jaar samen in een ERC-project aan de Universiteit Utrecht, wat een buitenkans bood om dit unieke overzichtswerk te schrijven. Ieder bracht daarbij zijn eigen expertise in.’
Het bundelen van de krachten werkte volgens Van Bavel heel inspirerend én inhoudelijk versterkend. ‘Wat me het meeste heeft verrast bij het schrijven van dit boek is hoe onze perspectieven als schrijvers elkaar aanvulden, in plaats van in de weg te zitten. We hebben het boek echt samen geschreven: er zijn geen aparte auteurs voor aparte hoofdstukken, alle tekst is gemeenschappelijk gemaakt. Dat was ontzettend leuk om te doen, maar was bovendien een intellectueel proces waarbij we veel van elkaar konden leren. Dat we door die samenwerking met z'n zevenen tot behoorlijk scherpe conclusies zijn gekomen, vind ik bijzonder. Dat kan alleen omdat we jarenlang intensief hebben samengewerkt’, vertelt hij.
Rampen tonen anders vaak onzichtbare kenmerken van een samenleving
Sterker uit de crisis?
Waarom bieden nou juist bedreigingen zo’n belangrijk perspectief op wat er in een samenleving gebeurt? Van Bavel legt uit: ‘Rampen tonen vaak bepaalde kenmerken van een samenleving die normaal gesproken onder de oppervlakte blijven, zoals de kwetsbaarheid van specifieke sociale groepen of ongelijke machtsverhoudingen. Niet alleen worden zulke omstandigheden beter zichtbaar als een samenleving wordt ontwricht, ook kan een grootschalige ramp ervoor zorgen dat dit soort ongelijkheden worden uitvergroot. Tegelijkertijd biedt zo’n ontwrichting soms ook kansen om beter uit een crisis te komen. Inzichten uit eerdere situaties kunnen helpen om te ontdekken onder welke omstandigheden zulke schokken misschien wel een ‘force for the good’ kunnen zijn.
In de huidige crisis kunnen we die lessen uit het verleden goed gebruiken. Hoewel het boek niet expliciet in het teken staat van de coronapandemie, bevat het waardevolle kennis voor de omgang met de huidige crisis. Van Bavel: ‘Ik denk dat de inzichten uit dit boek laten zien dat we meer integraal moeten kijken naar de coronacrisis. Nu ligt de nadruk sterk op de medische aspecten en daarnaast op kortlopende financiële steun. Maar om de werkelijke effecten op de samenleving te begrijpen, met name de uiteenlopende effecten op verschillende groepen binnen de samenleving, is een bredere, meer integrale blik nodig. Daarbij moet ook oog zijn voor alle institutionele maatregelen die nog veel langer dan deze crisis zullen nawerken en die effecten zullen blijven hebben, ook als de coronacrisis voorbij is.
De inzichten uit dit boek laten zien dat we meer integraal moeten kijken naar de huidige coronacrisis