Vertrekkend hoogleraar Rosemarie Buikema: “Voor dekolonisatie hoeft niet de fik in de collectie”
Hoogleraar Kunst, cultuur en diversiteit Rosemarie Buikema geeft op 10 oktober haar afscheidscollege. We spreken haar tussen de dozen en stapels boeken in haar werkkamer aan de Muntstraat. “Wat ik in mijn onderzoek op het gebied van feminisme, post-kolonialisme en nu ook klimaat heb gedaan, is laten zien hoe via de analyse van kunst, wetenschappelijke kennis tastbaar gemaakt kan worden.” En dat zij daar nog lang niet klaar mee is, blijkt al gauw.
De belangrijke rol van kunsten in politieke verandering
Rosemarie Buikema neemt afscheid van haar rol als leider van het Graduate Gender Programma en trekker van het platform Gender, Diversity and Global Justice. “Voor politieke verandering is meer nodig dan kennis, lobby en activisme alleen”, vertelt ze. “Voor een structurele hervorming van culturele en maatschappelijke systemen die ongelijkheid en uitsluiting veroorzaken, is een belangrijke rol weggelegd voor de kunsten.”
“Rationele taal schiet altijd tekort. Mijn opvatting van inclusiviteit is niet dat alle mensen en perspectieven precies moeten worden benoemd, want dat is per definitie onmogelijk. We kunnen wel leren vanzelfsprekendheden ter discussie te stellen. En daar kunnen de kunsten bij helpen. Kunst kan een beeld oproepen waar je zelf mee aan de slag moet. Het kan een ervaring veroorzaken waarbij het persoonlijke voor even samenvalt met het grotere geheel.”
Over het werk dat er nog moet gebeuren op het gebied van Global Justice is ze realistisch. “Het is wel en vogue om te stellen dat patriarchaat, kapitalisme en kolonialisme de planeet aan de rand van de afgrond hebben gebracht. De gemene deler is uitputting: de uitputting van bronnen en van mensen. Het willen hebben van controle en het uitwissen van andere perspectieven. Toch hoop ik dat de wal het schip zal keren.”
Handelingsperspectief als medicijn tegen fatalisme
Het is heel belangrijk dat je handelingsperspectief hebt, vindt Buikema, dat je weet dat je iets kunt doen. “Dat is het beste medicijn tegen fatalisme, tegen gedachten als: laat de techniek het maar oplossen, of: het is te laat, we gaan toch allemaal naar de filistijnen. Kunst kan bijdragen aan het vormgeven van een gevoel van vervreemding en vervolgens aanleiding zijn dit om te zetten in een handelingsperspectief.”
Pas als mensen geraakt zijn door een beeld of woorden, gaan ze over tot actie, ziet Buikema. “Cijfers en tabellen krijgen niet de aandacht die ze verdienen, omdat mensen zich er simpelweg niet iets bij kunnen voorstellen. Geesteswetenschappers kunnen bemiddelen tussen de taal van de kunsten en de taal van de wetenschap.”
Het is en vogue om te stellen dat patriarchaat, kapitalisme en kolonialisme de planeet aan de rand van de afgrond hebben gebracht.
Apartheid verbeeld door Zuid-Afrikaanse kunstenaars
Een voorbeeld van hoe kunst maatschappelijke thema’s kan verbeelden en transformeren, ziet Buikema in Zuid-Afrika, waar ze jaren doceerde en onderzoek deed. Ze schreef veel over de rol van Zuid-Afrikaanse kunstenaars in het zichtbaar maken van tot dan toe ontkende perspectieven van de apartheid.
“Wat ik heb laten zien, is dat een hele generatie kunstenaars de data van de Waarheids- en Verzoeningscommissie letterlijk gebruikt en transformeert. Wim Botha bijvoorbeeld. Hij werkt met bijbels, encyclopedieën, woordenboeken en wetboeken – het materiaal waardoor de apartheid geïnstitutionaliseerd kon worden. Dit materiaal heeft hij versneden en platgedrukt en er vervolgens bustes van staatshoofden uit gebeeldhouwd. Botha archiveert en verandert tegelijkertijd. Zijn beelden erkennen de feiten en transformeren in dezelfde beweging het verleden tot iets nieuws.”
Beelden voor het onzegbare
Rosemarie Buikema cureert dit najaar samen met schrijver en beeldend kunstenaar Manon Uphoff de tentoonstelling De Elementen in het Centraal Museum. “In haar werk verwerkt Manon haar verleden, waarin onder andere kindermisbruik een rol speelt. Ook zij ploegt door de beeldtaal om iets te zeggen wat met taal eigenlijk niet te zeggen is. Hiermee doet ze in wezen hetzelfde als de Zuid-Afrikaanse kunstenaars: ze neemt ongevormde materie, ze graaft zich erdoorheen en komt boven met nieuwe beelden en nieuwe woorden. Ze geeft vorm aan het onzegbare.”
Strategisch samenwerken
Met het gastcuratorschap en haar werk voor het internationale en interdisciplinaire project RE-WIRING gaat Buikema na haar emeritaat door. Maar haar trekkersrol van een van de strategische thema’s van de universiteit zit er op. In een interdisciplinaire samenwerking onder de noemer ‘Gender, Diversity and Global Justice’ zette zij zich samen met Linda Senden en Belle Derks jarenlang in voor gelijkheid en emancipatie van gemarginaliseerde groepen in de samenleving.
“Voor ons kwamen de interdisciplinaire onderzoeksplatforms van de Universiteit Utrecht geen dag te vroeg. We waren ongeduldig, zowel mijn groep bij Genderstudies als de groepen bij Rechten en Sociale wetenschappen. Wij wilden onze kennis al langer vertaald zien in nationaal beleid. Gedragen door #metoo en Black Lives Matter was het momentum daar. Nu kunnen we culturele en maatschappelijke organisaties trainen en ministeries en andere beleidsmakers adviseren op het gebied van inclusieve communicatie en beleid.”
“Dat is het inspirerende van interdisciplinair samenwerken: je eigen kleine trapje tegen de bal blijkt opeens deel uit te maken van een spel waarin je met z’n allen een doelpunt kunt scoren.”
Musea dekoloniseren zonder hele collecties te verbannen
Ook blijft Buikema verbonden aan het Museum of Equality and Difference (MOED), een online museum en onderzoeksproject dat zich richt op de verbeelding van gelijkheid en verschil. “Musea wilden dekoloniseren en voor bredere publieken toegankelijk worden. Ik dacht: we moeten laten zien hoe je dat doet, dat dekoloniseren.”
“Het dekoloniseren en inclusiever maken van collecties betekent niet meteen dat de hele verzameling weg moet”, zegt Buikema. “Nee, de fik hoeft er niet in. Het uitgangspunt van MOED is: we werken met wat er is, want van niets zijn alle aspecten gezien. Je kunt een museum dekoloniseren met de collectie die er is. Je kunt de collectie op een andere manier presenteren en je kunt er nieuwe objecten aan toevoegen.”
Genderstudies heeft de ruimte gekregen die het verdient
Het leiderschap over Genderstudies laat Buikema met vertrouwen los. “Een van de dingen waar ik dankbaar voor ben, is dat de Universiteit Utrecht in brede zin de ontwikkeling van Genderstudies altijd heeft gestimuleerd. Wij kregen de mogelijkheden om te experimenteren en te groeien. Ook hierdoor hebben we een sterk en divers team en een leidende rol in het veld kunnen opbouwen. Het is heel fijn te weten dat een nieuwe generatie getalenteerde wetenschappers klaarstaat om het vakgebied verder te verstevigen en te vernieuwen. ”