Middeleeuwse manuscripten over astrolabium gereconstrueerd

In zijn proefschrift presenteert Pouyan Rezvani een gereconstrueerde, vertaalde en geannoteerde versie van twee middeleeuwse manuscripten over het astrolabium, een oud astronomisch instrument. Beide werken zijn geschreven door Al-Biruni (973-1048), een van de meest productieve wetenschappers uit de Islamitische Middeleeuwen. “Het reconstrueren van de manuscripten was een hele puzzel, omdat de originele exemplaren verloren zijn gegaan”, legt Rezvani uit. Hij verdedigt zijn proefschrift, dat hij schreef onder leiding van prof. Jan Hogendijk, op 25 september.

Van de 26 nog bestaande werken van Al-Biruni waren er 24 al eerder gepubliceerd. Voor zijn promotieonderzoek reconstrueerde en vertaalde Rezvani de overige twee werken, en hij voorzag de vertalingen van context en uitleg.

Elfde-eeuwse gadgets

Van de twee manuscripten die hij bestudeerde, was de eerste relatief eenvoudig, vertelt Rezvani. “Dat is een beschrijving van het standaard astrolabium, dat vrij goed gedocumenteerd is. Bovendien zijn er wereldwijd minstens tien exemplaren van het manuscript, zodat ik de twee beste en duidelijkste exemplaren kon kiezen om mee te werken.”

Het tweede manuscript was een stuk ingewikkelder, omdat het gaat over niet-standaard varianten van het astrolabium. “Deze instrumenten werden meestal aan het hof gemaakt en gebruikt. Het waren eigenlijk elfde-eeuwse gadgets.”

Een hele puzzel

Niet alleen het onderwerp, maar ook de tekst van het tweede manuscript was een hele puzzel. “Het enige overgebleven exemplaar van de tekst dateert uit de 16e eeuw, dus zo’n vijf eeuwen na het oorspronkelijke manuscript. En de kopiist was duidelijk geen expert op het gebied van het astrolabium. Hij heeft veel fouten gemaakt, woorden en zelfs hele regels overgeslagen, en alle illustraties volledig achterwege gelaten.”

Om het nog ingewikkelder te maken, is het manuscript in zeer bloemrijk proza geschreven. “Al-Biruni was niet alleen een wetenschapper, maar ook een dichter. Ook schreef hij de manuscripten in het Arabisch, wat niet zijn moedertaal was, dus zijn schrijftaal is niet bepaald eenvoudig.”

Ik vond het ook interessant om te zien hoe hoog het niveau van de exacte wetenschappen in de Oost-Islamitische wereld in de elfde eeuw was.

Mooi en ingewikkeld

Het astrolabium is een plat, draagbaar astronomisch instrument dat de configuratie van de hemel op elk moment van de dag of nacht boven en onder de plaatselijke horizon weergeeft. Het instrument is ongeveer 1600 jaar geleden uitgevonden in de Hellenistische wereld en verder verfijnd door Islamitische geleerden.

“Het astrolabium is niet alleen wiskundig en historisch relevant, maar ook artistiek zeer interessant”, vertelt Rezvani. “De instrumenten waren erg mooi en ingewikkeld. Het astrolabium kan dienst doen als kompas en ook als klok. Omdat ik zelf uit Iran kom, vond ik het ook interessant om in de manuscripten te zien hoe hoog het niveau van de exacte wetenschappen in de Oost-Islamitische wereld in de elfde eeuw was.”