Burger eist steeds meer transparantie van de overheid

 Juist het gebrek aan informatie over de werkwijze en bevoegdheden van de Nederlandse geheime diensten speelt de overheid parten. Dit stellen prof. dr. Bob de Graaff en dr. Constant Hijzen (Universiteit Leiden) in hun bijdrage over de Wiv 2017 (in de volksmond sleepwet) in Justitiële verkenningen. De burger is steeds gevoeliger geworden voor wat geheime diensten doen en eist steeds meer transparantie van de overheid.

Politieke Cultuur 

Deze gevoeligheid komt mede door een verandering in de politieke cultuur sinds de jaren zestig. Vandaag de dag moet gezag niet louter gelegitimeerd worden, maar ook beargumenteerd kunnen worden: “De eerste barsten in het glazuur kwamen in de jaren zestig, toen de verzuiling en de daarmee gepaard gaande politieke cultuur van lijdelijkheid grotendeels ten einde liep. De democratisering zette door naar een inmiddels bijna alles en iedereen doordringend populisme, dat geen plaats meer biedt voor natuurlijk gezag.”

Gewijzigde dreiging

De activiteiten van geheime diensten zijn voor burgers nu geen ver-van-mijn-bed-show meer zoals dit wel was in de tijd van de Koude Oorlog en de Binnenlandse Veiligheidsdienst. Door de toenemende dreiging van terrorisme en radicalisme is de AIVD doorgedrongen in de haarvaten van de samenleving.       

Veranderende technologie

De geheime diensten willen met de Wiv 2017 op de kabel ongericht, of zoals de overheid het noemt: onderzoeksopdrachtgericht, verzamelen, zoals dat al langer kon en mocht in de ether. “Bewust of intuïtief hebben burgers het idee dat hiermee een carte blanche wordt afgegeven.”  De overheid blijft volgens De Graaff en Hijzen ook in gebreke om duidelijk te maken wat zij zich voorstelt bij hacken via derden. “Zolang die onduidelijkheid voortbestaat, kan elke burger op de gedachte komen dat hij of zij de bedoelde derde is.”

De overtuigingskracht van de overheid om de burger gerust te stellen nam ook al niet toe door het gemak waarmee vanuit de inlichtingengemeenschap het geluid valt te horen dat de burger aan haar weigert toe te staan wat zij aan instellingen als Facebook of de grootgrutter met zijn bonuskaart zonder meer prijsgeeft. Als het besef ontbreekt dat een overheid iets heel anders is dan een commerciële instelling die vertier of toiletpapier in de aanbieding heeft, is er iets goed mis. De rechtsgevolgen van overheidsoptreden zijn namelijk heel andere dan die van niet-overheidsinstellingen.

Rol CIVD

De Graaff en Hijzen benadrukken dat de nieuwe Wiv alleen de activiteiten van de AIVD en MIVD reguleert, alsmede het toezicht daarop. “Over het belangrijkste politieke controle-orgaan, de Commissie voor de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CIVD) waarin de fractievoorzitters van de vijf grootste partijen in de Tweede Kamer zitting hebben, heeft de wet niets te zeggen.” Terwijl de werkwijze en controle van de CIVD al jaren ter discussie staat. Daarnaast kan de Wiv 2017 de controlemogelijkheden van de CIVD niet vergroten. De Graaff en Hijzen concluderen dat het Nederlands parlement hiermee een bewijs van onvermogen vertoont.

Geheime diensten en de democratische rechtsstaat

Dit artikel is een samenvatting van het concluderende artikel Zwijgen is zilver en spreken is goud (beschikbaar via pdf) dat prof.dr. Bob de Graaff en dr. Constant Hijzen schreven voor het themanummer van het tijdschrift Justitiële verkenningen over ‘Geheime diensten en de democratische rechtsstaat’. Het themanummer is te vinden op de website van WODC. 

Inhoud Justitiële verkenningen nr.1/2018

• Inleiding                                                                                                                
• Constant Hijzen: Paddenstoelen, prikkeldraadversperringen en  sleepnetten. Metaforen in de Nederlandse inlichtingengeschiedenis                     
• Eleni Braat: In voor- en  tegenspoed. Het huwelijk tussen parlement en inlichtingen- en  veiligheidsdienst                                                              
• Paul Abels: Intelligence leadership. Leidinggeven in het  schemerdonker tussen geheim en  openbaar                                                                        
• Rob Dielemans: De Wiv 2002 en  Wiv 2017 op enkele hoofdlijnen vergeleken           
• Mireille Hagens: Toezicht in de Wiv 2017. Kansen en  uitdagingen voor een effectief en  sterk toezichtstelsel                                                                
• Nico van Eijk en Quirine Eijkman: Enkele kanttekeningen bij de Wiv 2017. De uitbreiding van bevoegdheden getoetst aan mensenrechten                                         
• Gilliam de Valk en Willemijn Aerdts: Inlichtingenwerk vanuit een  methodologisch perspectief               
• Peter Koop: De Snowden-onthullingen en  ongerichte interceptie onder de Wiv 2017                                                                                                          
• Bob de Graaff en Constant Hijzen: Zwijgen is zilver en spreken is goud                                                      
• Summaries
• Congresagenda