Donders: de legende van een ijdeltuit

Tegenwoordig vinden we ranglijstjes niet meer zo belangrijk, maar reputatie was en is iets wat bij de wetenschap hoort. Sommige van onze voorgangers waren sterfiguren, nationale helden en dat zonder de sociale media. Een van de toppers op dat gebied was de oogheelkundige Frans Donders (1818-1889). Een indrukwekkende verschijning met een Christuskop en een golvende dos haar.

Weldoener der mensheid

Wie was die Donders eigenlijk, die al sinds 1921 op zijn zetel rust in de verre hoek van het Janskerkhof? Donders was fysioloog in de medische faculteit en maakte vooral naam als oogheelkundige. Daarop berustte ook zijn reputatie, hoewel hij ook op andere wetenschappelijke gebieden naam maakte. De Radboud Universiteit heeft zelfs een “Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour”.

Maar Donders was nu eenmaal een meester in het voorschrijven van de juiste bril in een tijd dat je voor een bril naar een slimme verkoper op de markt ging. Daarmee ontwikkelde hij een reputatie van ‘weldoener der mensheid’. Die werd alleen nog maar groter na de oprichting van zijn Gasthuis voor Minvermoogende Ooglijders aan de Wijde Begijnestraat, waarvoor hij de gegoede burgerij uit Utrecht liet betalen. Tegenwoordig is heel toepasselijk het Eye Hotel er gevestigd.

Wonderbaarlijke oogheelkunde

Al snel gingen verhalen rond van spectaculaire genezingen. Zogenaamd bescheiden op de achtergrond vertelde hij in het tijdschrift Eigen Haard: “Ik heb de juichtonen gehoord der moeders die nog nooit den liefdevollen blik van haar kind had kunnen aanschouwen”. Dit alles nam uiteindelijk mythische proporties aan.

In 1864 deed in de buurt van Goes een bizar verhaal de ronde. Een smederijknecht had een stukje ijzer in het oog gekregen, zo diep dat niemand het eruit kon krijgen. Ten einde raad wendde hij zich tot Donders en zijn assistent Snellen. Ook zij konden hem niet helpen, zeiden ze, tenzij hij zich liet… ophangen. Omdat de smid ondraaglijke pijn had liet hij zich ophangen. “Toen zijne oogen genoegzaam uitpuilden verwijderde een der heeren het stukje ijzer uit het oog en de ander sneed den knaap af, die na deze zeer eenvoudige operatie verheugd de ophangkamer verliet”.

Tikkeltje arrogant

Hoezeer Donders een publieke persoonlijkheid werd, is te zien in de afdeling faits divers in de dagbladen, een rubriek die kan wedijveren met de huidige roddelpers. Daar werd dan gemeld dat hij met zijn familie in een pension in Hilversum was aangekomen. De Tilburgsche Courant meldde zelfs dat Donders leed aan een steenpuist, een zogenaamde ‘negenoog’.

Afgezien van deze oneffenheid was het beeld dat langzamerhand van hem ontstond dat van de ideale mens. In de pers verschenen verslagen van buitenlandse wetenschappelijke congressen waar Donders optrad, niet over zijn wetenschappelijke verdiensten, maar over de roem die hij daar vergaarde en het applaus dat hij kreeg.

In buitenlandse kranten, die weer werden overgenomen door hun Nederlandse equivalenten, werd zijn verschijning beschreven: “rather tall, well built, he has a quick piercing black eye, a frank manner and a winning smile”.

Dat zoiets karakter bedervend werkt zal niemand verbazen. De schrijver Potgieter, die een bewonderaar was, moest constateren dat “Donders donders pedant is”. Een deel van de studenten vond hem een acteur. Toch verschillen de meningen. Ik ken een oogarts die een portretje van hem op haar bureau heeft staan om af en toe steun en raad aan te vragen. En er zijn er ook die hem overschat vinden en eigenlijk een ijdeltuit.