Online termenlijst belicht Europese dimensie van historisch populair drukwerk

Wat is het verschil tussen een journal en een gazette? Bestonden centsprenten of penny prints ook in vroegmodern Spanje en hoe heetten ze dan? Wanneer verschenen de eerste kinderboeken in Europa? De nieuwe online Glossary of Early Modern Popular Print Genres, ontwikkeld door boekhistorici Jeroen Salman en Andrea van Leerdam, biedt antwoord op dit soort vragen. De site werpt zo licht op de vormen van drukwerk die onder brede lagen van de bevolking in vroegmodern Europa kennis en nieuws overbrachten, de publieke opinie beïnvloedden, religieuze en sociale identiteit hielpen vormen en vermaak boden.

Al snel na de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1450 kwamen in Europa allerlei soorten populair drukwerk op: gedrukt in de volkstalen in plaats van het Latijn, in relatief goedkope uitvoeringen, gericht op een breed publiek. Vaak waren het kleine boekjes of losse bladen met inhoud gericht op bijvoorbeeld devotie (o.a. gebeden), instructie (o.a. pesttraktaatjes, kookboeken, abc-boekjes), actualiteit (nieuws, polemiek, verordeningen) of vermaak (spellen, liedjes).

Europees onderzoeksnetwerk

Vanuit een Europees perspectief zijn er niet alleen verrassende parallellen ontdekt tussen genres van goedkoop drukwerk in verschillende talen, maar ook duidelijke regionale verschillen. Veel onderzoek hiernaar is in de afgelopen jaren verricht door leden van het netwerk European Dimensions of Popular Print Culture (EDPOP), een initiatief van Jeroen Salman. De online glossary is tot stand gekomen met bijdragen van veel van deze onderzoekers.

Overzicht in wirwar van termen

De glossary geeft overzicht in een wirwar van termen en in de stand van onderzoek naar elk van die genres, licht Salman toe. “Sommige termen die in het onderzoek gebruikt worden bestonden al in de tijd zelf, terwijl andere pas naderhand door onderzoekers zijn bedacht. Ook zijn er termen die in verschillende talen verwant lijken maar toch naar heel verschillende genres verwijzen, zoals het Engelse romance (fictief verhaal in proza, voorloper van de hedendaagse roman) en het Spaanse romance (een specifieke dichtvorm). En bijvoorbeeld in het Nederlands gebruiken we pamflet als verzamelterm voor allerlei klein drukwerk, terwijl het Engelse pamphlet een historische term is voor een veel specifiekere vorm. Termen konden bovendien door de tijd heen van betekenis veranderen: de gazette had aanvankelijk bijvoorbeeld associaties met sensationeel nieuws terwijl de betekenis later neutraler werd.”

De site pretendeert niet om alle nuances te beschrijven, benadrukt Salman, maar geeft houvast voor verder onderzoek. Elk lemma bevat een overzicht van de terminologie in verschillende talen, verwijzingen naar gerelateerde genres en naar recente literatuur.

Virtuele onderzoeksomgeving

De glossary vormt bovendien een belangrijke bouwsteen in de EDPOP virtuele onderzoeksomgeving (Virtual Research Environment, VRE) die Salman en Van Leerdam ontwikkelen in samenwerking met het Research Software Lab van de UU. In deze omgeving kunnen onderzoekers eigen ‘collecties’ van populair drukwerk samenstellen, annoteren en analyseren, gebruikmakend van metadata uit verschillende grote bibliografische bronnen waaronder de Universal Short Title Catalogue, de CERL Heritage of the Printed Book database en de bibliotheekcatalogi van de Bibliothèque nationale de France en de British Library.

De tool maakt het mogelijk om bijvoorbeeld titels uit een specifiek genre samen te brengen en ontwikkelingen daarin door de tijd heen te analyseren, of om inzicht te krijgen in de carrière van een bepaalde drukker of in de overgeleverde exemplaren van een bepaalde titel. Onderzoekers kunnen de tool als werkomgeving voor eigen gebruik benutten of ze kunnen hun collectie publiceren. “Zo willen we expertise op het gebied van populair drukwerk bundelen en andere onderzoekers een hoop speurwerk besparen,” aldus Salman.

Voor de toekomst denkt hij aan verdere uitbreidingen die behalve analyses van metadata ook analyses mogelijk maken van bijvoorbeeld volledige teksten en van afbeeldingen.

Suggesties?

De VRE gaat dit najaar de testfase in. Wie wil meehelpen met testen of zelf wil experimenteren met het aanleggen van een collectie kan contact opnemen met Jeroen Salman via j.salman@uu.nl. Ook aanvullingen en suggesties voor de glossary kunnen aan hem worden doorgegeven.