Tussen traditie en wetenschap: wanneer begint de Ramadan?

Deze week begint de Ramadan. Maar wanneer precies? Daarover bestaat geen consensus.

Door Rob van Gent (Mathematisch Instituut), emeritus onderzoeker naar de geschiedenis van astronomie, wiskunde en wetenschappelijke instrumenten

De Ramadan, een periode van ongeveer dertig dagen waarin moslims over de hele wereld vanaf het begin van de ochtendschemering tot zonsondergang vasten, begint deze week. Het vasten houdt in dat moslims overdag niet mogen eten, drinken of roken. Met het naderen van de Ramadan begint ook de jaarlijkse discussie wanneer de Ramadan nu precies van start gaat. Op het eerste gezicht lijkt dat een simpele vraag: de Ramadan begint met het intreden van de gelijknamige maand – de negende maand in de islamitische maankalender – en eindigt als deze voorbij is. De vaststelling daarvan blijkt echter niet zo eenvoudig, en leidt elk jaar vaak tot veel discussie en onzekerheid.

Traditie

Volgens de islamitische traditie begint elke dag in de islamitische kalender bij zonsondergang en begint elke maand op de avond waarop de smalle maansikkel, net na nieuwe maan, voor het eerst kort na zonsondergang laag in het westen met het blote oog te zien is. Dat is echter moeilijker dan het lijkt: het vereist een zekere bekendheid met de hemelverschijnselen. Bovendien hangt de zichtbaarheid van de smalle maansikkel sterk af van waar je je op de aardbol bevindt. En natuurlijk spelen de lokale weersomstandigheden een rol: als het bewolkt is valt er weinig te zien.

Berekenen of waarnemen?

Daarom maken veel moslimorganisaties gebruik van een berekende maankalender. Deze kan echter – afhankelijk van de gebruikte rekenmethoden en benaderingen – afwijken van een kalender die strikt op waarnemingen van de maansikkel is gebaseerd. In Westerse landen, waar moslims van verschillende herkomst wonen, worden verschillende maankalenders gebruikt waardoor vaak veel verwarring ontstaat. Zo volgen Nederlandse moslims maar liefst drie verschillende maankalenders die soms één of meer dagen van elkaar kunnen afwijken.

Praktijk in Nederland

Turkse moslims volgen een berekende maankalender, de Diyanet kalender, waarbij elke maand aanvangt op de avond waarop de maansikkel volgens sterrenkundige berekeningen ergens op de aardbol gezien kan worden. Ook moslims in het Verre Oosten, waaronder Indonesië en Maleisië, volgen een soortgelijke berekende maankalender. Bij deze kalenders is er nooit discussie over de juiste datum en kunnen de data voor de belangrijkste moslimfeesten jaren van te voren vastgelegd worden.

Onder Nederlands-Marokkaanse moslims volgt een deel een maankalender die wordt vastgelegd op basis van de daadwerkelijke waarneming van de maansikkel vanuit Marokko. Dit betekent dat men pas op de avond zelf weet wanneer de Ramadan begint (en eindigt).

Daarnaast volgen veel Nederlands-Marokkaanse moslims de maankalender van Saoedi-Arabië. Daar hanteert men een berekende maankalender (de Umm al-Qura kalender) waarbij elke maand aanvangt op de avond dat de maan, zoals theoretisch gezien vanuit de Ka’aba in Mekka, voor het eerst later ondergaat dan de zon. De hiermee berekende begindata van de maanden vallen echter meestal een dag eerder dan die in een maankalender die vastgelegd wordt op basis van de werkelijke zichtbaarheid van de maansikkel vanuit Mekka.

Daarom toetsen religieuze autoriteiten in Saoedi-Arabië de berekende data op de feitelijke waarneming van de maansikkel vanuit het Arabisch schiereiland tijdens het begin (en het einde) van de Ramadan en het begin van de bedevaartsmaand (Dhoe al-Hidzjah), waarmee de data van de hajj (jaarlijkse bedevaart) en het offerfeest bepaald worden. Opmerkelijk is wel dat de aangekondigde eerste waarneming van de maansikkel vanuit het Arabisch schiereiland vaak blijkt te vallen op een avond waarop dit volgens sterrenkundige berekeningen eigenlijk helemaal niet mogelijk is.

De data voor 2021

Begin Ramadan

Volgens sterrenkundige berekeningen is de ramadanmaansikkel voor het eerst met het blote oog te zien vanuit Centraal Amerika op maandagavond 12 april. (Met optische hulpmiddelen zou dit ook vanuit het noordelijke deel van Zuid Amerika en het zuidelijke deel van Noord Amerika moeten lukken.) In de meeste moslimlanden zal dit pas op de volgende avond, dinsdag 13 april, met het blote oog mogelijk zijn. Ook vanuit Nederland zal de smalle maansikkel op dezelfde avond zonder enig probleem zichtbaar moeten zijn.

Einde Ramadan

De maansikkel die het einde van de Ramadan aankondigt zal voor het eerst met het blote oog zichtbaar zijn vanuit het westelijke deel van Afrika op woensdagavond 12 mei (met optische hulpmiddelen zou dit ook vanuit Noord Afrika, Centraal Afrika en het Iberisch schiereiland mogelijk moeten zijn). In de meeste moslimlanden die ten oosten hiervan liggen (en ook Nederland) zal dit pas op de volgende avond, donderdagavond 13 mei, het geval zijn.

Volgens de Diyanet kalender en de Umm al-Qura kalender begint de Ramadan op maandagavond 12 april en eindigt deze op woensdagavond van 12 mei.

Meer informatie

• Predicting the First Visibility of the Lunar Crescent - met wereldkaarten voor de voorspelde zichtbaarheid van de maansikkel gebaseerd op een sterrenkundig algoritme dat in 1997 door de Britse sterrenkundige Bernard Yallop werd gepubliceerd.
• The Islamic Calendar of Turkey - met een datumomzetter geldig tussen 1900 en 2027.
• The Umm al-Qura Calendar of Saudi Arabia - met een datumomzetter geldig tussen 1937 en 2077.
• Islamic-Western Calendar Converter - gebaseerd op de rekenkundige of tabellarische islamitische maankalender en dus alleen geschikt voor benaderde datumomzettingen.