Eeuwen van academisch activisme: “Te wapen!”

Toen onlangs een groep hoogleraren in toga mee demonstreerde bij de klimaatbetoging op de A12, werden hier en daar wat wenkbrauwen gefronst. Wetenschap was toch neutraal? Aan de universiteit nemen ze toch geen stelling in politieke kwesties? Niets is minder waar, al vanaf het prille begin is politiek altijd aanwezig geweest aan de universiteit.

Oproerige professor

Neem nu de zogenaamde Patriottentijd in de jaren tachtig van de achttiende eeuw. Utrecht was toen een bolwerk van agitatie tegen het bewind van de Oranje-stadhouders. In de stad marcheerden bewapende vrijkorpsen. Dat waren vrijwilligerslegertjes, om als de nood aan de man kwam de democratische verworvenheden in de stad te verdedigen. De eerste professor die in Utrecht werd benoemd zonder toestemming van prins Willem V, was de theoloog IJsbrand van Hamelsveld. Ook hij was lid van een vrijkorps en riep zelfs van de kansel in de Domkerk: “Te Wapen! Vliegt te wapen! Nederlanders! Rust u toe om Haardsteden en Altaaren te verdeedigen!”

Ook sprak hij het volk toe, staande op een grote sneeuwbal, wat hem de reputatie van gevaarlijke volksmenner opleverde. Lang heeft het niet geduurd. Toen het politieke tij in 1787 keerde werd hij ontslagen en moest hij de stad uit vluchten. Zijn portret werd in de senaatskamer apart opgehangen met als onderschrift dat het hier ging om een professor met “oproerig en allerinfaamst gedrag”.

Tegen slavernij en uitbuiting

Maar ook in de negentiende eeuw was politieke stellingname een doodnormale zaak. De jurist Jan Ackersdijck verklaarde zich tegen de slavernij.  Hij richtte er zelfs een tijdschrift voor op en werd daarin gesteund door de kerkhistoricus en literator Nicolaas Beets. Hun collega, de zoöloog Pieter Harting, zette zich in voor de Zuid-Afrikaanse Boeren, waarvan hij vond dat ze schandelijk werden behandeld door de Engelsen. En samen met zijn broer voerde Harting bovendien een politieke strijd voor verplicht lager onderwijs in Nederland.

Kernkamp combineerde wetenschap en journalistiek

Politieke stellingname is dus geen uitzondering aan de universiteit. Toen de historicus Willem Kernkamp nog leraar was aan het Utrechts Stedelijk Gymnasium, hekelde hij al de beperktheid van de geschiedschrijving: altijd schreven zij maar over veldslagen en grote kooplieden, “nooit overtraden zij den drempel van de woning van den arbeider, of het krot van den proletariër”. Kernkamp werd in 1903 hoogleraar in Utrecht en wist journalistiek en wetenschap altijd te combineren.

Naast zijn werk in Utrecht was hij van 1920 tot 1929 ook hoofdredacteur van de Groene Amsterdammer en leverde iedere week in een soort column commentaar op het wereldgebeuren. Hij zag al vroeg het gevaar in van het fascisme, dat zich als eerste in Italië manifesteerde en waarschuwde daartegen. En zo reageerde hij ook op wat er zich in Duitsland afspeelde. Met name de “krankzinnige rassentheorie” baarde hem grote zorgen. Vandaar dat hij ook openlijk stelling nam.

Ook in het rustige Utrecht is demonstreren een traditie.

Bezorgd over fascisme

Willem Kernkamp schreef in 1933 een voorwoord in het Bruinboek van de Hitler-terreur, naar aanleiding van de veroordeling van politiek activist Marinus van der Lubbe voor de brand in de Rijksdag. Dat boek was sterk communistisch gekleurd en het werd hem verweten dat hij zich daarvoor leende. Maar, schreef hij, als maar de helft van wat er in dit boek staat waar is, “dan is wat er in Duitschland gebeurt waarachtig al erg genoeg”. En hij was overigens goed geïnformeerd: hij wist precies wat er daar aan de hand was.

Zomaar een paar voorbeelden van een lange lijst van politieke stellingnames door Utrechtse wetenschappers. En dan heb ik het nog niet eens over de studenten. Ook in het rustige Utrecht is demonstreren een traditie.