Verzegelde brieven uit de 17e eeuw geven hun geheimen prijs, zonder ze te openen

"Het is al een paar weken geleden dat ik u schreef om u te vragen voor mij een gelegaliseerd uittreksel te laten opmaken van de dood van sieur Daniel Le Pers, die in de maand december 1695 in Den Haag heeft plaatsgevonden, zonder dat ik iets van u heb gehoord." Op het eerste gezicht lijkt dit een normale zin uit een 17e -eeuwse brief die vanuit Lille naar Den Haag is gestuurd. Maar wat deze zin zo bijzonder maakt, is dat we hem kunnen lezen zonder de verzegelde brief te openen waar deze zin in staat.

Met nieuwe technieken, ontwikkeld door een internationaal onderzoeksteam, is het nu mogelijk verzegelde vroegmoderne brieven te lezen. De bevindingen van het team, waar vanuit de Universiteit Utrecht musicoloog Rebekah Ahrendt bij betrokken is, zijn gepubliceerd in Nature Communications. 

röntgenmicrotomografie en algoritmen

Het team is erin geslaagd een verzegelde brief te lezen die meer dan 300 jaar geleden werd geschreven. Dit lukte met behulp van röntgenmicrotomografie en algoritmen. De röntgenstralen weerkaatsten ijzerdeeltjes in de inkt - gebruikelijk voor inkt uit die tijd -, waardoor de woorden zichtbaar werden. De brief werd vervolgens virtueel geopend door een computergestuurd algoritme dat duizenden scans samenvoegde om leesbare tekst te creëren. 

Het feit dat ze niet geopend zijn en toch hun geheimen kunnen prijsgeven is een geweldig moment voor onderzoekers die geïnteresseerd zijn in brieven, niet alleen vanwege hun inhoud maar ook vanwege hun materialiteit.  

600 verzegelde brieven in collectie van De Brienne  

De brief werd bewaard in een postkantoor in Den Haag dat werd beheerd door de postmeesters Simon de Brienne en Marie Germain. Deze brieven staan bekend als de collectie van De Brienne in het museum Beeld en Geluid Den Haag. In de collectie bevinden zich zo'n 600 brieven die nog verzegeld zijn. Het feit dat ze niet geopend zijn en toch hun geheimen kunnen prijsgeven is een geweldig moment voor onderzoekers die geïnteresseerd zijn in brieven, niet alleen vanwege hun inhoud maar ook vanwege hun materialiteit.  

Waarom zouden we ze (niet) openen? 

Rebekah Ahrendt maakt deel uit van het team en is musicoloog aan de Universiteit Utrecht met expertise in paleografie en de periode van de Brienne-brieven (1689-1706). Ze wijst erop dat maar een heel klein deel van de brieven uit deze periode verzegeld zijn, en het feit dat ze niet geopend zijn is een verhaal op zich. "Waarom zouden we ze openen? De gesloten brieven vertellen ons iets over de geschiedenis van het document zoals het onderweg was. Het waren brieven die in die tijd niet bezorgd konden worden. Ze werden veilig bewaard omdat ze een monetaire waarde vertegenwoordigden. De ontvanger zou voor de brief moeten betalen. In het geval van de Brienne-brieven kon de ontvanger niet worden gevonden of weigerde deze persoon de nog verschuldigde portokosten te betalen. En dus bewaarden de postmeesters de brieven in de hoop dat iemand er uiteindelijk voor zou betalen. En inderdaad, in de archieven van de postmeesters staan aantekeningen van wanneer eerder onbezorgde brieven werden opgehaald." 

Letterlocking 

Met deze nieuwe technieken kunnen we zien hoe een brief gevouwen en verzegeld werd zonder deze te beschadigen, wat ons volgens Ahrendt veel vertelt over de beveiliging van documenten in die tijd. "Enveloppen bestonden niet, en de afzenders vouwden en verzegelden de brieven op een specifieke manier. Wat vertelt ons dat over hoe serieus mensen privacy namen? En over de omgang van mensen met materialen? Het werk van Jana Dambrogio (MIT) en Daniel Starza Smith (King's College, Londen) laat zien dat mensen wel degelijk verschillende vormen van briefvouwen toepasten voor verschillende doeleinden; zij noemen dit letterlocking." 

Het dagelijkse leven op het postkantoor 

Er zijn maar weinig collecties zoals deze, die een kijkje geven in zowel het dagelijks leven van de doorsnee burger als in het reilen en zeilen van een vroegmodern postkantoor. De hierboven genoemde gesloten brief werd vanuit Lille, Frankrijk, verstuurd door een advocaat genaamd Jacques Sennacques. Ahrendt: "De brief zelf is niet opmerkelijk interessant. Dat is helemaal niet verwonderlijk, want de Brienne-brieven waren afkomstig van een dwarsdoorsnede van de samenleving: van kappers tot edellieden tot operazangers. De gewoonheid van deze brieven maakt ze bijzonder, want de correspondentie die doorgaans bewaard blijft, is alleen die van de elite."  De brief van Sennacques geeft een inzicht in de werking van de post in die tijd. Hoewel er geen reden tot weigering op staat, zoals in de meeste brieven in de collectie, wijst het feit dat deze persoon niet op eerdere brieven heeft geantwoord erop dat hij niet in Den Haag was of dat hij dood was. Het kan ook zijn dat hij niet kon worden gevonden. Het adres is erg vaag. Er staat alleen " Monsieur Pierre le Pers, marchand, a La Ha¨ye’. Zelfs als het adres specifieker was, had men in die tijd nog geen postcodes of huisnummers. Het dichtst bij een echt straatadres kwam iets als 'aan de Lange Gracht tegenover het weeshuis'. De postbode in dienst van het kantoor, Geertruy Lus, had waarschijnlijk moeten rondvragen, onder meer in koffiehuizen waar kooplieden samenkwamen."

Postverdrag 

Volgens het toen geldende postverdrag tussen Frankrijk en de Republiek der Nederlanden moesten alle niet-bezorgde brieven uit Frankrijk worden teruggezonden. "Dus eigenlijk overtrad dit postkantoor in Den Haag het internationale verdragsrecht door ze niet terug te sturen. Maar het terugsturen kostte geld en elimineerde ook de mogelijkheid om geld te verdienen," voegt Ahrendt toe. Jacques heeft dus nooit geweten dat de brief niet werd gelezen. 

Interdisciplinair werk doorbreekt grenzen 

Toen Ahrendt in 2012 voor het eerst over de collectie hoorde (door het lezen van een artikel uit 1938!), was het voor haar duidelijk dat deze veel potentieel had. "We hadden echt een zo divers mogelijke groep mensen nodig om deze collectie op alle denkbare manieren te onderzoeken." "Het project is baanbrekend omdat wetenschappers uit totaal verschillende vakgebieden hebben samengewerkt," legt David van der Linden van de Radboud Universiteit uit. "Historici gebruiken brieven vaak als een venster op het verleden van mensen, maar het zijn ook materiële objecten. Juist omdat we samenwerkten met conservatoren en informatici, zijn we aandacht gaan besteden aan de materiële kenmerken van brieven." 

Het is precies dit soort multidisciplinair, multisensorisch werk dat al onze vakgebieden motiveert tot kennisinnovatie.

Musicoloog zijn helpt 

De brieven in de collectie zijn moeilijk te lezen, maar het feit dat Ahrendt musicoloog is, helpt. “Er zijn meer dan 2600 brieven en evenveel verschillende handschriften. Ik ben een goede paleograaf. Maar, mijn hemel, dit was een uitdaging. Je hebt niet de mogelijkheid om iemands handschrift te vergelijken. Plus, veel van deze mensen waren nauwelijks geletterd. Ze schreven in hun eigen dialect en zonder gebruik te maken van interpunctie. Ze schreven fonetisch, zonder scheiding tussen woorden, alsof ze spraken. De truc die ik ontwikkeld heb om ze te ontcijferen is door ze hardop voor te lezen. Deze brieven waren ook bedoeld om te delen met de hele familie of met vrienden, daarbij werden ze vaak voorgelezen." Er zijn op dit moment elf brieven gescand met XMT (röntgenmicrotomografie). De onderzoekers hopen met meer financiering de overige verzegelde brieven ook te kunnen lezen. Zo is het hopelijk in de toekomst mogelijk dat ook deze brieven hun  verhalen met ons kunnen delen. 

Mede dankzij een subsidie van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) konden wetenschappers uit Nederland interdisciplinair samenwerken met computerwetenschappers van onder andere MIT. Het onderzoeksteam bestaat uit Rebekah Ahrendt (Universiteit Utrecht), Nadine Akkerman (Universiteit Leiden; De Jonge Akademie), David van der Linden (Radboud Universiteit), Jana Dambrogio (MIT Libraries), Amanda Ghassaei (Adobe Research), Daniel Starza Smith (King’s College London), Holly Jackson (MIT), Erik Demaine (MIT), Martin Demaine (MIT), Graham Davis (Queen Mary University of London) en David Mills (Queen Mary University of London).