Van scherm naar straat: protesterende burgers in Nederland

Nederlanders protesteren wat af. Zo klonk er afgelopen weekend nog in heel het land een #klimaatalarm en protesteerden mensen op het #Malieveld tegen de coronamaatregelen. Protestgroepen vinden elkaar op sociale media en roepen op tot protest. Hoe organiseren protestgroepen zich online en wat is de rol van de mainstream media hierin? In hoeverre zien we radicaal gedachtegoed en complottheorieën terug op Twitter en Telegram? Dat heeft de Utrecht Data School onderzocht.  

De Utrecht Data School keek naar de sociale netwerken van enkele protestgroepen (met als onderwerp van protest Viruswaarheid (voorheen Viruswaanzin), Black Lives Matter, boerenprotesten, 5G, Zwarte Piet, en corona in het algemeen) op Twitter en Telegram.

De online dynamiek van protestgroepen

“Ons onderzoek naar de actiegroepen die in het afgelopen jaar actief waren toont een interessante dynamiek aan. Er zijn verschillende ‘topic communities’ op Twitter en Telegram die elkaar weten te vinden bij verschillende protesten tegen de overheid. We vonden concrete aanwijzingen van pogingen tot samenwerking, zoals oproepen op Telegram om de verschillende belangstellenden van de verscheidene protestthema’s bij elkaar te brengen” licht projectleider Mirko Tobias Schäfer toe. De gemene deler blijkt een breed gedragen anti-establishmentsentiment. Dit zagen de onderzoekers vooral terug bij de actiegroepen omtrent boerenprotest en anticoronamaatregelen. “Maar deze groepen kunnen ook uit elkaar gaan, of er ontstaan afsplitsingen binnen een actiegroep. Radicaliseert een deel binnen een actiegroep of ontwikkelt zij een sterk van de oorspronkelijke thema afwijkende agenda, dan komt het regelmatig tot een afsplitsing of afhakende deelnemers.”

De onderzoekers zagen dat er op Telegram een zichtbare invloed is van radicaal gedachtegoed en complottheorieën.

Radicaal gedachtegoed en complottheorieën

Sinds traditionele sociale media meer ondernemen om de verspreiding van complottheorieën en haat-taal te beperken, zien andere sociale media platformen zoals Telegram een toename aan gebruikers. Op Telegram is er - in tegenstelling tot Twitter of mainstream media - nauwelijks sprake van externe moderatie, filtering of gatekeeping. Gebruikers kunnen zich makkelijker afsluiten van andersdenkenden. De onderzoekers zagen dat er op Telegram een zichtbare invloed is van radicaal gedachtegoed en complottheorieën. De Amerikaanse extreem-rechtse complottheorie QAnon, die tijdens de coronacrisis in rap tempo ook voet aan de grond kreeg in Nederland is daar op vele manieren zichtbaar aanwezig. QAnon-kreten als “WWG1WGA” (“where we go one, we go all”) worden op Telegram gebruikt in aankondigingen van boerenprotesten en antilockdowndemonstraties, en meerdere protestbewegingen organiseerden of deelden protesten onder de leus “Save The Children” - verwijzend naar de complottheorie dat wereldleiders deel uitmaken van een pedofielennetwerk.

We constateren dat hoe meer het wereldbeeld bepaald wordt door complottheorieën en hoe verder verwijderd van de empirische werkelijkheid en de wetenschappelijke consensus, hoe radicaler de topic community en hoe groter de kans op escalatie is.

Confrontaties met de politie

“Vooral protesten die in de Telegram-groepen van Farmers Defence Force en QAnon-sympathisanten werden aangekondigd, leiden in vergelijking met de overige demonstraties in onze dataset vaker tot confrontaties met de politie. Omdat we hier niet beschikken over observatiedata van de demonstraties kunnen we niet beoordelen of dit te maken heeft met het de-escalatiebeleid van de politie, de aanwezigheid van relschoppers of andere aspecten die kunnen leiden tot escalatie. Wat we wel terug zien is dat in deze groepen de overheid, de pers, wetenschap en kennisinstellingen worden afgeschilderd als “vijanden van het volk” en de democratie” stellen de onderzoekers in het rapport.

Meer media-aandacht voor escalerende protesten

Van alle onderzochte protesten zagen de onderzoekers dat de meeste media-aandacht uitging naar protesten die een onverwachte wending namen of escaleerden.  Denk aan de veel grotere opkomst dan verwacht op het antiracismeprotest op de Dam van 1 juni, het uit de hand gelopen protest tegen de coronamaatregelen op 21 juni 2020  of het verboden boerenprotest van 3 juli dat werd tegengehouden met legervoertuigen.  “Daarbij valt op dat protesten die expliciet zijn aangekondigd in Telegram-groepen goed zijn voor 12 van de in totaal 29 geëscaleerde demonstraties dit jaar” licht Schäfer toe.

Doutzen Kroes over coronavaccinaties

Uit de data-analyse blijkt dat er een wisselwerking is tussen sociale media en media. De onderzoekers constateren: “Gesprekken op Twitter worden geïnformeerd door berichten in de media, maar we zien ook dat Twitter vaak een bron vormt voor diezelfde mediaberichten. In artikelen worden regelmatig tweets geciteerd of ingevoegd om het sentiment van het publiek te illustreren. Reacties of steunbetuigingen van prominente figuren op Twitter worden daarnaast als nieuwswaardig beschouwd. Toen het bekende model Doutzen Kroes in een commentaar op een NU.nl bericht haar afkeur uitte over coronavaccinaties voor kinderen, werd dit door mainstream media als een nieuwswaardig bericht opgevat en uitvergroot”

Utrecht Data School

Dit onderzoek wordt uitgevoerd in de context van de Utrecht Data School, een onderzoeks- en onderwijsplatform binnen de Faculteit Geesteswetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Utrecht Data School (UDS) doet sinds 2013 onderzoek naar de impact van digitalisering op de maatschappij, door middel van samenwerkingen met overheden, NGO’s, bedrijven, studenten en wetenschappers.