Slapen is zoveel meer dan uitrusten

Een groot deel van ons leven brengen we slapend door. Hele jonge kinderen slapen zelfs meer dan dat ze wakker zijn. Goed slapen is essentieel voor onze gezondheid en ontwikkeling. Toch is er relatief weinig over bekend. Onderzoekers in Utrecht timmeren hard aan de weg om zoveel mogelijk te ontdekken over dit alledaagse verschijnsel. Hun verschillende achtergronden en disciplines maken de kennisuitwisseling en samenwerking spannend. Want wat zijn de overeenkomsten tussen de verstoorde nachtrust van een zebravink en die van een te vroeg geboren baby? Een gesprek met drie onderzoekers.

Gedragswetenschapper en bioloog Sita ter Haar bestudeert slaapdeprivatie bij zebravinken en spraakontwikkeling bij baby’s: “Hoe de zangontwikkeling bij vogels werkt is een goed model voor mensen. Slaap is belangrijk voor het leren. Natuurlijk slapen vogels anders dan mensen. Maar er zijn ook overeenkomsten. Als het slapen wordt verstoord, heeft dat bij vogels misschien invloed op de zangontwikkeling en bij baby’s op de taalontwikkeling. Vrijwel alle diersoorten slapen en dat heeft belangrijke functies. Dat vind ik interessant.”

Vrijwel alle diersoorten slapen en dat heeft belangrijke functies. Dat vind ik interessant.

Kinderarts en neonatoloog Jeroen Dudink weet alles over het belang van slaap bij te vroeg geboren kinderen: “Baby’s zijn vooral bezig met slapen. Dat is zo’n beetje hun belangrijkste activiteit. Juist in die eerste levensfase heeft slaap een aparte rol voor de verdere ontwikkeling. Bij kwetsbare kinderen’, zoals te vroeg geboren baby’s, geldt dat nog meer. Dan is het nog belangrijker om slaap te optimaliseren waar mogelijk. Daarom wil ik onderzoeken hoe we dat kunnen doen.”

Hoogleraar en medisch neurobioloog Freek Hoebeek is geboeid door hersenontwikkeling: “De kleine hersenen controleren de rest van je brein. Uit onderzoek blijkt steeds vaker dat de ontwikkeling van de kleine hersenen invloed heeft op gedrag en cognitie. Actieve slaap, vergelijkbaar met de REM-slaap bij volwassenen, speelt hierin een belangrijke rol. Wat als een te vroeg geboren baby te weinig actieve slaap krijgt? Welke gevolgen heeft dat op langere termijn voor de ontwikkeling van de hersenen, cognitieve vaardigheden en gedrag? Die vragen houden mij bezig.”

Alledaags en essentieel fenomeen

Wat fascineert deze Utrechtse onderzoekers zo aan slapen? Jeroen: ”Het is bijzonder dat we zoveel aandacht geven aan wat er overdag gebeurt en ons minder bezighouden met de nacht. Slapen is zoveel meer dan uitrusten en draait vooral om herstel en groei. Je brein is juist heel actief als je slaapt.”

Freek vult aan: “Je hebt slaap nodig om je hersenen te laten groeien en bepaalde verbindingen te leggen. Bij kleine kinderen moeten de hersengebieden nog aan elkaar groeien. Uit onderzoek blijkt dat de impact van het verstoren van slaap veel groter is, dan we tot nu toe wisten. Er zijn bijvoorbeeld kritische momenten om iets aan te leren. Op een later moment kan het zo zijn dat je hersenen dat moeilijker of zelfs niet voor elkaar krijgen.” Sita: ”Slaap is zo belangrijk. Tijdens het slapen verwerken we de informatie die we overdag aanleren.”

De impact van het verstoren van slaap is veel groter dan we tot nu toe wisten.

Kennis delen, educatie en onderzoek doen

Jeroen: “Tijdens mijn studie werd ik al gegrepen door de impact van slaap op gezondheid en ontwikkeling. Maar er is weinig aandacht voor in de opleiding geneeskunde. Er is veel kennis, maar die kan nog veel breder worden gedeeld.”

Dit voorjaar bundelden de Universiteit Utrecht, het WKZ/UMC Utrecht en het Prinses Máxima Centrum de krachten en lanceerden het Sleep Discovery Lab: een virtueel platform dat in het teken staat van onderzoek en innovatie op het gebied van slaap. Jeroen: “Het Sleep Discovery Lab is vooral gericht op zichtbaarheid en ontmoeting. Welke onderzoekers houden zich bezig met slaap bij dieren, of bij topsporters of baby’s? Hoe kom je met elkaar in contact? We willen ook dat iedereen vragen kan stellen. Wat zouden wetenschappers nu eens echt moeten onderzoeken? We komen nu ook in contact met andere organisaties om te kijken hoe we samen kunnen werken, bijvoorbeeld met de Hersenstichting.”

Fundamenteel onderzoek bij dieren

De onderzoekers in Utrecht focussen met name op slaapfysiologie (hoe werkt slaap?) en niet zozeer op slaapstoornissen. Daarbij doen ze zowel fundamenteel onderzoek als praktijkgerichte studies. Freek: “Binnenkort starten we een onderzoek naar early life stress onder leiding van neurobioloog Michael van der Kooij in samenwerking met neonatologe Maria Luisa Tataranno. Dat onderzoeken we bij knaagdieren. Fundamenteel onderzoek bij mensen is lastiger. Je moet andere invloedfactoren uitsluiten en veel meetinstrumenten, zoals een polshorloge of headset, zijn nog niet nauwkeurig genoeg. Je kunt bij mensen ook niet bewust hun slaap manipuleren. Maar we willen wel onderzoeken wat de impact is van slaaponthouding. Kun je ervan herstellen? Bestaat er een kritieke herstelperiode? Fundamenteel onderzoek bij dieren kan ons hier meer over leren.”

Uit het onderzoek onder zebravinken blijkt dat de groep vogels met slaaponthouding uiteindelijk minder goed leert zingen dan de controlegroep. Sita: “Deze zangvogels herstellen zich wel, zodra ze weer meer ongestoorde slaap krijgen. De vraag is natuurlijk of dit ook voor mensen en in het bijzonder te vroeg geboren baby’s geldt.”

Slaapdagboek

De onderzoekers gaan ook praktisch te werk. Zo is er een slaapdagboek ontwikkeld in samenwerking met het slaapcentrum Kempenhaeghe. Jeroen: “We vragen bijvoorbeeld aan ouders en - als het kan - kinderen zelf bij te houden hoe ze slapen. Hieruit blijkt een sterk verband tussen stress en slapen. Het blijkt ook dat als één iemand in het gezin slecht slaapt, dit invloed heeft op de rest van het gezin. Je kunt je ook wel voorstellen dat ziekte of een te vroeg geboren kind impact heeft en stress veroorzaakt. Maar het is nu ook steeds meer aangetoond dat het verder doorwerkt in een gezin. Bovendien is gebleken dat het slaapdagboek ouders ook inzicht geeft.”

Interventies en empowerment

Zijn er door toedoen van de inzichten over slaap ook nieuwe interventies of behandelingen? Op de afdeling neonatologie zijn ze hier wel bewust mee bezig. De onderzoekers denken dat er nog veel mogelijk is om het slapen van deze kwetsbare baby’s te optimaliseren. Freek: “Baby’s bewegen veel tijdens hun actieve slaap. Ouders en verpleegkundigen zien daardoor niet altijd goed of ze wakker zijn. Als je dan bijvoorbeeld een medische handeling uitvoert, verstoort dat. Als we beter kunnen monitoren in welke slaapfase de baby is, kunnen we daar op afstemmen. Hier komt steeds betere apparatuur voor beschikbaar.”

Jeroen: “Dankzij digitale ontwikkelingen is steeds meer mogelijk. Zo hebben we samen met de afdeling Digital Health software ontwikkeld die uit de monitordata van een patiënt slaapstadia kan weergeven. We hebben dus van de patiëntenmonitor een soort smartwatch gemaakt. Die geeft behoorlijk accuraat aan of de baby in slaap is en in welke fase. Als volgende stap willen we in de toekomst een interventiestudie doen. Wat is het lange termijn effect als we de behandeling beter kunnen afstemmen op de slaapfase?”

Langzaamaan dringt het besef door dat slaap een grote impact heeft op onze gezondheid. Jeroen: ” Topsporters hebben tegenwoordig vaak slaapcoaches. De revalidatie-onderzoekers met wie we samenwerken, zien revalideren ook als een soort topsport, dus het is heel belangrijk dat wij kinderen die revalideren ook optimaal helpen slapen. Kennis hierover overbrengen op verpleegkundigen en ouders helpt zeker, daar ben ik van overtuigd. Ik hoop dat wij in de toekomst het meest slaapvriendelijke ziekenhuis in de wereld worden.”

Ik hoop dat wij in de toekomst het meest slaapvriendelijke ziekenhuis in de wereld worden