Hoe neem je een aap in de maling?

Dieren doen niet aan 1 aprilgrappen. Maar ze lijken elkaar soms wel te foppen. Hebben apen, honden, dolfijnen en ratten gevoel voor humor?

Stel: een medewerker van een dierentuin gaat achter een muurtje zitten voor het verblijf van de chimpansees. Hij zet een leeuwenmasker op en steekt zijn hoofd boven de muur uit, zodat de dieren de kop van een roofdier zien. Dan staat hij op en haalt het masker van zijn gezicht. Zouden apen zo'n grap kunnen waarderen?

Apendeskundige Jan van Hooff denkt van wel. De emeritus hoogleraar gedragsleer van de Universiteit van Utrecht zag jaren geleden in het Arnhemse Burgers' Zoo hoe een collega-onderzoeker de dieren op deze manier voor de gek hield. Toen de wetenschapper zijn leeuwenvermomming afdeed, reageerden enkele apen verrassend opgetogen. ,,Ze sperden hun mond wijd open en trokken hun mondhoeken omhoog. Dat is de apenvariant van een lach.''

Dieren die in lachen uitbarsten; het klinkt als iets dat alleen in tekenfilms gebeurt. Maar wetenschappers hebben aanwijzingen dat zoogdieren als ratten, honden, dolfijnen en zeker apen op hun eigen manier lachen. Soms lijken ze elkaar gniffelend voor de gek te houden.

De lach van apen lijkt het meest op die van mensen. Jan van Hooff bestudeerde jarenlang gezichtsuitdrukkingen en het gedrag van chimpansees, bonobo's en gorilla's. Vooral als de dieren met elkaar stoeien, openen ze hun mond wijd en krullen hun mondhoeken iets op. Ze stoten dan ook geluiden uit die lijken op de menselijke lach. ,,Zachte korte kuchjes, ze ademen heel snel en ondiep in en uit'', zegt Van Hooff. ,,Als je goed luistert, hoor je heel zachtjes: 'ha-ha-ha-ha'.''

De apenlach is een soort spelsignaal. Ze laten ermee weten dat ze willen ravotten en lol maken. ,,Ze zeggen als het ware tegen de ander: wat ik nu bij jou doe, is niet echt. Vervolgens haken ze elkaar pootje, achtervolgen elkaar, of bijten elkaar zachtjes. Kortom: ze nemen elkaar letterlijk beet.''

(...)

Lachebekken

Apen en mensen zijn niet de enige lachebekken van het dierenrijk. Jonge ratten maken bijvoorbeeld piepgeluidjes als ze lol hebben. Voor het menselijk oor zijn die tonen niet te horen, maar Duitse onderzoekers legden het 'gegiechel' vorig jaar vast met zeer sterke microfoons terwijl ze ratten kietelden.

De Duitse bioloog Konrad Lorenz viel het in de jaren 50 al op dat honden opvallend vaak korte, hijgende geluiden uitstoten als ze zich amuseren. Hij noemt dit gehijg in zijn boek Mens en hond 'een vorm van gelach die vaak is te horen als honden met hun baasje spelen'.

Verder ontdekten Zweedse onderzoekers onlangs dat dolfijnen hoge fluittonen uitstoten als ze met elkaar stoeien. Kortom: elk dier lacht waarschijnlijk op zijn eigen manier.

Voor mensen is een lach bij een dier echter niet gemakkelijk te herkennen. Op YouTube zijn veel beelden te zien van apen, leeuwen en dolfijnen die lijken te grijnzen of gniffelen. Maar waarschijnlijk is dat gezichtsbedrog.

We projecteren namelijk vaak onze eigen gezichtsuitdrukkingen op dieren, terwijl soorten als dolfijnen en leeuwen anatomisch heel anders in elkaar zitten dan mensen. Daarvoor waarschuwt Saskia Arndt van de Universiteit Utrecht. Ze doet onderzoek naar manieren om emoties van dieren te interpreteren. ,,Dat gaat vaak fout'', zegt ze. ,,Dolfijnen lijken door de vorm van hun aangezicht bijvoorbeeld altijd te glimlachen, maar in werkelijkheid kunnen de dieren net zo goed agressief zijn. Je moet dus erg voorzichtig zijn met het toeschrijven van een lach aan dieren.''

Van Hooff is het met haar eens. Iedere soort heeft zijn eigen signalen voor spel, benadrukt hij. En de meeste zoogdieren lijken niet op de mens. ,,Een hond kan simpelweg geen lach vormen met zijn bek.''

Speels

Uit verschillende studies blijkt dat dieren minder vaak deelnemen aan speelse vechtpartijen naarmate ze ouder worden. Van Hooff: ,,Voor mensen geldt hetzelfde. Volwassenen spelen én lachen minder dan kinderen.''

Ergens is dat jammer, vindt hij. Want lachen is niet alleen nuttig voor kinderen die nog van alles moeten leren. Een schaterbui heeft ook een prettig lichamelijk effect. ,,Je ontspant ervan. Je bloeddruk neemt af en je stressniveau gaat omlaag. Dat zie je zowel bij apen als mensen. Het is dus ontzettend belangrijk dat we blijven lachen, af en toe een grap maken en niet alles serieus nemen.''

Het volledige artikel is verschenen in Tubantia, 1 april 2017