Historische vestingmuur in achtertuin ontdekt door ‘gegeorefereerde’ kaart van Universiteit Utrecht

Tijdens het uitgraven van zijn tuin om een vijver uit te diepen, stuit Erwin Jesterhoudt uit het Zeeuwse dorpje Philippine begin oktober op een stuk oude muur. Via een digitale historische kaart van de Universiteit Utrecht komt hij erachter dat het gaat om een stuk vestingmuur uit de achttiende eeuw. Het Centre for Digital Humanities sprak met Jesterhoudt over zijn vondst en de fortificatiekaart van Philippine.

Georefereren in Philippine

Jesterhoudt: “Ik wist weinig van de geschiedenis van Philippine toen ik op de muur stuitte. Ik woon er pas een jaar. Ik ben gewoon via Google gaan zoeken naar kaarten. Toen kwam ik bij de Universiteit Utrecht terecht die een mooie kaart uit 1751 op de website heeft staan, én een mogelijkheid aanbiedt om de oude kaart over een nieuwe heen te leggen.”

Dat oude over nieuwe kaarten heen leggen heet georefereren: je legt virtueel een historische kaart over een moderne referentiekaart en kunt zo de veranderingen in de tijd zien. Sinds tien jaar zijn de medewerkers van de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Universiteit Utrecht hiermee bezig. Met behulp van online crowdsourcing zijn er inmiddels zo’n 3500 historische kaarten digitaal toegankelijk gemaakt. Via de OldMapsOnline-applicatie kan iedereen deze gegeorefereerde kaarten vergelijken met de huidige situatie.

Via deze applicatie ziet Jesterhoudt dat de vestingmuur van Philippine precies door zijn tuin loopt. Jesterhoudt: “Die kaart van 1751 komt het beste overeen met de punten. De gps-coördinaten van de oudere kaarten kwamen niet helemaal overheen. Hoe verder je terug gaat, hoe meer afwijking er in zit.”

Stenen Beer

Na het vaststellen van deze historische vondst, besluit Jesterhoudt de muur verder uit te graven. De muur is inmiddels 10 bij 5 meter en nog steeds niet helemaal uitgegraven. “Hij heeft heel lang onder de grond gezeten, maar is erg gaaf en goed van kleur.”

Twee archeologen van Artefact!, ingehuurd door de gemeente Terneuzen, hebben inmiddels vastgesteld dat het gaat om een zogenaamde Stenen Beer, een dam in de oude vestinggracht. Philippine lag in die tijd nog aan een zijarm van de Westerschelde. De Stenen Beer scheidde de gracht van het zeewater. In geval van een aanval kon men via sluizen, die door de Beer liepen, de grachten van Philippine onder water zetten.

De kaart uit 1751 die Jesterhoudt gebruikte, is een fortificatieplan voor de vesting Philippine, met de hand getekend door een (waarschijnlijk militaire) ingenieur. Philippine functioneerde lange tijd als strategische havenvesting en heeft onder zowel Spaans als Frans gezag gestaan. Toen het plaatsje in 1749 weer in handen van de Republiek kwam, wilden ze de vesting versterken om hem in de toekomst beter te kunnen verdedigen. Op het fortificatieplan staan diverse versterkingen van fortificaties en een inundatiesysteem, oftewel een onderwaterzettingsysteem ter verdediging. Het was echter geen uitvoeringskaart, dus wat er in de praktijk daadwerkelijk gebouwd is, is tot op heden niet helemaal duidelijk.

Puzzelstukje

Met de vondst van Jesterhoudt is er weer een historisch puzzelstukje gevonden in deze kwestie. Jesterhoudt: “Inmiddels is duidelijk dat de muur in mijn tuin de Westbeer is op het fortificatieplan. Het is namelijk bijna een kopie van de Oostbeer, die al bekend was. Archeologen wisten niet zeker of de Westbeer ook echt gebouwd was, dus dat was een verrassing. De sluizen die door de muur liepen, hebben ooit bij de buren onder hun schuurtje gezeten. Die waren van hout en zijn in het verleden al weggehaald. Na de Tweede Wereldoorlog is er sowieso veel gesloopt in het dorp. Mijn huis ligt iets buiten de dorpskern, dus misschien dat ze het daarom zo gelaten hebben. Bij deze Westbeer hebben ze gekozen om hem dicht te gooien met grond in plaats van te verwijderen. Dat was goedkoper.”

Jesterhoudt werd bezocht door verschillende media en is ondertussen een plaatselijke beroemdheid. “Ik ben inmiddels lid geworden van Historisch genootschap Philippine en krijg steeds meer verhalen te horen over de geschiedenis van dit dorp. Ontzettend mooi, en daarom vind ik het ook belangrijk dat de muur blijft bestaan. Het idee is nu dat bezoekers op speciale open dagen de muur kunnen komen bekijken. Het cement in de muur is heel sterk, dus hij hoeft niet geconserveerd te worden. Maar als er subsidie komt, zouden we hem wel in de oude staat kunnen herstellen.”

In een artikel van Omroep Zeeland adviseert historisch geograaf Marc Buize mensen om niet direct te gaan graven in hun achtertuin naar historische resten, maar eerst vooral in archieven te gaan kijken en historische kaarten te bestuderen. En dat is nu voor iedereen toegankelijk dankzij tools als OldMapsOnline en de gegeorefeerde kaarten, van onder andere Universiteit Utrecht.