Het complete plaatje? Iconen in openbare ruimte niet altijd goed begrepen

Onderzoek naar het gebruik van iconen als middel voor inclusievere gemeentelijke communicatie

© iStockphoto.com/Erik Koole Photograpy
© iStockphoto.com/Erik Koole Photograpy

Toen de coronacrisis uitbrak vulden muren, stoepen en gebouwen zich met allerlei nieuwe iconen. Van ‘handen wassen’ tot ‘mondkapje dragen’ en ‘1,5 meter afstand houden’. Het is belangrijk dat iedereen deze afbeeldingen begrijpt, ook als bijvoorbeeld Nederlands niet je moedertaal is. Uit onderzoek van taalwetenschappers Charlotte van Hooijdonk en Lisanne van Weelden, in opdracht van de gemeentes Den Haag en Gent, blijkt dat iconen die gemeentes ontwikkelen lang niet altijd door iedereen goed begrepen worden. Een landelijke iconendatabase zou uitkomst bieden. 

“Tijdens de pandemie merkten de gemeentes Den Haag en Gent dat zij veel maatregelen snel moesten communiceren. Zij hebben daarbij als taak om inclusief te communiceren, iedereen moet de boodschap begrijpen. Laag of hoogopgeleid, Nederlands wel of niet als moedertaal, deze boodschappen gelden immers voor iedereen” vertelt taalwetenschapper dr. Charlotte van Hooijdonk. De gemeentes benaderden de Taalunie met de vraag of zij uit kunnen zoeken of ze met de iconen die ze ontwikkelen wel op de goede weg zitten. Kan je wel inclusief communiceren met iconen en begrijpt iedereen de boodschap? De Taalunie nam contact op met de Universiteit Utrecht en het onderzoek werd in drie delen uitgevoerd.   
 

Ontwerpers gaven aan dat zij zich aan de huisstijl van de gemeente moeten houden bij het ontwerpen van iconen

Huisstijl verwerkt in iconen

De onderzoekers verzamelden ongeveer 300 iconen rondom corona en burgerzaken (afval, honden, levensgebeurtenissen). Deze kregen ze na een oproep toegestuurd door gemeentes in Nederlands en Vlaanderen. “We zagen een enorme variatie in iconen” vertelt Van Hooijdonk. “Ontwerpers gaven aan dat zij zich aan de huisstijl van de gemeente moeten houden. Dus als groen een huisstijlkleur is dan moest die kleur terugkomen in de iconen. Zo willen gemeentes uniformiteit uitstralen en een wildgroei aan iconen voorkomen, maar dit brengt wel interpretatieproblemen met zich mee” stelt Van Hooijdonk. “Vooral instruerende en verbiedende iconen bleken complex voor mensen om te interpreteren”.  
 

12 iconen gebruikt door verschillende gemeentes

Interpretatie van iconen

De onderzoekers hebben uiteindelijk twaalf iconen voorgelegd aan 116 respondenten. Dit waren Nederlanders en Vlamingen. Er werd onderscheid gemaakt tussen wel of niet Nederlands als moedertaal en opleidingsniveau. Van Hooijdonk: “Omdat iconen bedoeld zijn om inclusief te communiceren zou iedereen deze iconen moeten kunnen begrijpen.” Maar er bleek wel degelijk verschil in begrip te zijn, ondervonden de onderzoekers. Gemiddeld genomen gaven participanten met Nederlands als moedertaal (62%) vaker de correcte betekenis dan participanten met een andere taalachtergrond (56%). Hogeropgeleiden (63%) kenden vaker een correcte betekenis toe aan iconen dan lageropgeleiden (54%).

Kleurgebruik en afwijkende details in iconen

Met name kleurgebruik en afwijkende details zorgen voor ruis. Van Hooijdonk: “Vooral mensen die moeite hebben met de Nederlandse taal gaan af op kleurgebruik. Groen associeer je met goed en rood associeer je met fout.” Dr. Lisanne van Weelden: “Een icoon (op beeltenis tweede in rij 1) waarbij een groene huisstijlkleur werd gebruikt, werd geïnterpreteerd als ‘je mag in dit huis hoesten’. Bij het icoon met vier poppetjes waarbij er één afwijkt denken mensen aan ‘niet zonder shirt lopen’ terwijl het icoon ‘drukte vermijden’ wil uitdrukken.”
 

We denken dat beelden altijd makkelijk te begrijpen zijn maar dat is niet zo, ook daar spelen conventies een rol en je moet die conventies kennen, net als bij geschreven taal.

Inclusief communiceren

De onderzoekers concluderen dat gemeentes met de iconen die er nu zijn niet inclusief communiceren. Van Weelden: “Vaak wordt gedacht dat je voor laaggeletterden of mensen met een andere culturele achtergrond beter beeld kan gebruiken dan tekst. Maar de problemen zijn identiek voor visuele als voor tekstuele communicatie. Net als dat je voor laaggeletterden heel goed nadenkt over de formulering van een zin, moet je dat bij beeld ook doen. Het vraagstuk blijft gelijk alleen de punten waar je op moet letten zijn anders.”

Wij zouden graag een landelijke databank willen met iconen waarvan we zeker weten dat alle mensen ze begrijpen.

Landelijke database voor iconen

Begrijpelijkheid van iconen is belangrijk, maar in de praktijk wordt dit nauwelijks getest bij verschillende doelgroepen, bleek uit gesprekken met ontwerpers. Van Hooijdonk: “Ontwerpers schakelen vaak een dienst in binnen de gemeente die zich bezighoudt met interculturele communicatie of laaggeletterdheid. Maar zij hebben geen panel van burgers om deze iconen te testen.” Volgens de onderzoekers zou een landelijke database voor iconen uitkomst bieden. Ook ontwerpers zijn daar positief over, mits ze de standaardiconen in lichte vorm kunnen aanpassen aan de gemeentelijke huisstijl.

 

Talkshow over het onderzoek

De plannen en ideeën voor deze databank worden besproken tijdens een talkshow op dinsdag 9 november in Den Haag. Gemeentelijke ambtenaren, ontwerpers, communicatieprofessionals en andere belanghebbenden uit Nederland en Vlaanderen worden uitgenodigd om hier fysiek of digitaal bij aanwezig te zijn. Zie de agenda van de Taalunie voor alle informatie. 

Betrokken onderzoekers vanuit het Utrechts Centrum voor Communicatieonderzoek (UCO)

  • Dr. Charlotte van Hooijdonk
  • Dr. Lisanne van Weelden
  • Renske van Kempen, Ma
  • Prof. dr. Hans Hoeken
  • Prof. dr. Ted Sanders
  • Dr. Daniël Janssen, coördinator UCCO

 

Infographic: Studio Vlak
Infographic: Studio Vlak