Gebruik historisch inzicht om meer grip te krijgen op de huidige migratieproblematiek

Migrantenkaravanen, bootvluchtelingen en tentenkampen met schrijnende omstandigheden domineren al maanden het westerse mediabeeld. Door de burgeroorlogen in Syrië en het Midden-Oosten trekken veel vluchtelingen naar Europa. Er wordt geregeld over de ongeziene omvang van deze vluchtelingencrisis gesproken. Maar is Europa niet eerder geconfronteerd met een dergelijke vluchtelingenstroom? Wat kunnen we leren door naar het verleden te kijken? 

Met deze vragen hield het congres Italian and Spanish Migrants Negotiating Transnational Identities in Argentina (1930-1976): Gender, Politics and Culture zich deze week bezig. Onderzoekers van over de hele wereld kwamen samen in Utrecht om de implicaties van de Italiaanse en Spaanse migratie naar Argentinië tussen 1930 en 1976 te bespreken en in kaart te brengen wat migranten op politiek, artistiek en wetenschappelijk vlak hebben bijgedragen aan de Argentijnse maatschappij. 

déjà vu

De huidige migratieproblematiek is een belangrijke aanleiding voor het organiseren van het congres, aldus organisator prof. dr. Helena Houvenaghel (Spaanse taal en cultuur): “Als wij de foto’s van de vluchtelingencrisis zien, ervaren we echt een déjà vu. Het is niet de eerste keer dat we met deze beelden te maken hebben”. De twintigste eeuw zag met de oprukkende totalitaire regimes in Europa een grote migratiestroom naar onder andere Argentinië. Vooral Spaanse burgers, Europese joden en Italianen vluchtten en emigreerden naar het Zuid-Amerikaanse land. Spanjaarden werden in Frankrijk opgevangen in vluchtelingenkampen waar ze wachtten op toestemming om naar Argentinië af te reizen.

"Als we dat historisch inzicht kunnen bijbrengen en van daaruit kunnen luisteren naar de verhalen van de Europese vluchtelingen van toen, zou dat misschien veel kunnen bijdragen aan ons begrip van migratie"

historisch inzicht

Problemen met onuitvoerbare grenscontroles en mensonterende kampen zijn dus niets nieuws, vertelt Houvenaghel: “Nu staat er dikwijls in de kranten dat de wereld een dergelijke migratiecrisis nooit eerder heeft gezien, maar de mens heeft al voor dergelijke uitdagingen gestaan in de jaren ‘30 en ‘40. De migrantenstroom trok toen echter weg uit Europa, op zoek naar een beter leven elders. Als we dat historisch inzicht kunnen bijbrengen en van daaruit kunnen luisteren naar de verhalen van de Europese vluchtelingen van toen, zou dat misschien veel kunnen bijdragen aan ons begrip van migratie".

Implicaties migratie

Tijdens het congres wordt dan ook via de ontwikkelingen in twintigste-eeuws Argentinië nagedacht over de implicaties van migratie. “We willen de Argentijnse casus dieper onderzoeken en transnationaal vergelijken. Wat wij als onderzoekers moeten doen is het historisch inzicht aanscherpen, het beeld van de Europese vluchtelingen en migranten herbekijken. Door te luisteren naar hun persoonlijke verhalen en naar de verhalen uit de gastlanden van toen kunnen we bepalen hoe ze hebben bijgedragen aan het gastland. Laat ons daar dan van leren over hoe we met de huidige vluchtelingencrisis kunnen omgaan.”

Groot verschil Italiaanse en Spaanse casus

“De Italiaanse casus verschilt wel in belangrijke mate van de Spaanse”, aldus medeorganisator dr. Monica Jansen (Italiaanse taal en cultuur). Juan Perón, de in 1946 verkozen populistische president van Argentinië, was een groot bewonderaar van Mussolini. “De in de jaren '30 ingevoerde restricties op het migratiebeleid troffen ook de Italianen, maar door het feit dat Italianen als harde werkers en verwant Latijns volk in Argentinië erg geliefd waren, hadden zij er minder last van. Iets wat overigens niet gold voor Italiaanse communisten en Joden, die net als de Republikeinse ballingen uit Spanje ongewenst waren. In de jaren '40, met Juan Perón als politiek leider, werd dat beleid bestendigd”.

"Het idee leefde dat, wanneer men vluchtte vanwege geweld en politiek conflict men niet écht wilde bijdragen aan een andere maatschappij"

Als jonge en vooruitstrevende natie was Argentinië voorzichtig met wie ze in huis haalde. Men was enkel bereid migranten binnen te laten die zouden kunnen bijdragen aan de maatschappij, de Spaanse politieke vluchtelingen hoorden daar niet bij. “De regering vertrouwde deze vluchtelingen niet. Omdat het politieke vluchtelingen waren, antifascisten, anarchisten, was men bang dat ze voor opstanden zouden zorgen en onrust zouden creëren”, legt Helena Houvenaghel uit. “Het idee leefde dat, wanneer men vluchtte vanwege geweld en politiek conflict, men niet écht wilde bijdragen aan een andere maatschappij. Van een economische migrant daarentegen geloofde men dat die de intentie had bij te dragen en te integreren”. 

negatief beeld

De beeldvorming van Spaanse vluchtelingen was in Argentinië op voorhand al heel negatief getint. “Migranten werden letterlijk “ongewenst” (“indeseados”) genoemd. De politiek droeg een beeld uit van vluchtelingen als relschoppers die het economisch en politiek systeem in de war zouden brengen. Daardoor wantrouwde men ze al voordat ze in Argentinië waren aangekomen”. Beeldvorming is dan ook een essentieel punt in de migratieproblematiek, aldus Houvenaghel en Jansen. “Dat zien we vandaag de dag nog sterk: mensen krijgen een beeld gepresenteerd vanuit de politiek en media waarbij de bijdrage van de vluchteling aan onze maatschappij onderbelicht blijft. Op voorhand wordt al gedacht dat vluchtelingen weinig of niets kunnen bijdragen aan onze maatschappij”. De Argentijnse casus bewijst het tegendeel. “Door ons onderzoek willen we de bijdrage van de Spaanse en Italiaanse vluchtelingen aan de Argentijnse maatschappij - in het bijzonder op het vlak van cultuur, emancipatie en politiek - voor het voetlicht brengen”, aldus Houvenaghel. 

Mensen krijgen een beeld gepresenteerd vanuit de politiek en media waarbij de bijdrage van de vluchteling aan onze maatschappij onderbelicht blijft. Op voorhand wordt al gedacht dat vluchtelingen weinig of niets kunnen bijdragen aan onze maatschappij

Menselijke factor

Er ontstond in Argentinië gaandeweg een discrepantie tussen het beeld dat de politiek creëerde en wat de Argentijnse bevolking zelf zag. Met de gevluchte Europeanen kwamen ook kunstenaars Argentinië binnen die door hun werk het beeld van migranten hebben kunnen verrijken. Ze konden hun verhaal binnen in het culturele hart van Argentinië, Buenos Aires, tonen en vertellen. “Daarin zie je hoe belangrijk de echte menselijke factor is”, vertelt Houvenaghel. “De Argentijnen konden zelf zien dat deze ‘ongewenste vluchtelingen’ mooie theaterstukken en films brachten, muziek en dansvormen creëerden, lezingen gaven op Argentijnse universiteiten en zo bijdroegen aan de Argentijnse samenleving”. Er werd dus van binnenuit een ander beeld van ‘de vluchteling’ gecreëerd. “Als we naar de verhalen van vluchtelingen van toen luisteren, kunnen we ons een beeld vormen van de vluchteling dat gebaseerd is op de historische werkelijkheid. Als we aan angst, onwetendheid en een beeld dat op heel weinig gebaseerd is vasthouden, kan dat niet.”

ofwel Syriër, ofwel Nederlander

Tegenwoordig wordt vaak geïmpliceerd dat je als migrant een nationale identiteit moet kiezen: ben je Syriër of ben je Nederlander? Houvenaghel: “Wij kunnen dat wel zeggen, maar uit de verhalen van de vluchtelingen van toen blijkt hoe moeilijk en complex het is een nieuwe identiteit op te bouwen in een gastland. Dat proces kan je niet reduceren tot een tweeledige keuze. Bovendien is dat geen oplossing.” 

"Vluchtelingen worden vaak over één kam geschoren, maar een homogeen migrantenpubliek bestaat niet"

Homogeen migrantenpubliek bestaat niet

De vraag die dan rijst is wat nationale eigenheid van een land eigenlijk is. “Het is moeilijk om in de casus van Argentinië een nationale eigenheid te kunnen onderscheiden en beschrijven zonder transnationaal te denken. Het is belangrijk te differentiëren tussen verschillende groepen met verschillende intenties en achtergronden. Vluchtelingen worden vaak over één kam geschoren, maar een homogeen migrantenpubliek bestaat niet”, aldus Helena Houvenaghel. “Het is belangrijk in te zoomen op persoonlijke levensverhalen om te begrijpen dat je deze mensen niet tot één groep kan herleiden. Vanuit het onderzoek worden begrippen als ‘nationale identiteit’ dan ook herdacht om meer inzicht te krijgen in de complexe situatie”. 

naar een transnationaal denken

Het doel van het congres is dan ook vergelijkend en grensoverschrijdend te werk te gaan om dingen te ontdekken die vanuit een puur nationale visie niet ontdekt kunnen worden. “We willen stappen zetten naar een transnationaal denken. Als meerdere culturen samen komen ontstaat er iets wat meer is dan wat je vanuit een nationaal perspectief kan bekijken. Door een transnationale blik te werpen op migratie hopen we tot een groter begrip te komen”. 

Helena Houvenaghel is onderzoeker bij Spaanse taal en cultuur en houdt zich bezig met de wisselwerking tussen Europa en Amerika, met als focus ballingschap en migratie. 

Monica Jansen is onderzoeker bij Italiaanse taal en cultuur en gespecialiseerd in moderne Italiaanse letterkunde. Ze houdt zich bezig met problematische gebeurtenissen waarvan in de recente Italiaanse geschiedenis geen collectieve herinnering bestaat. Een daarvan is migratie.