De scherven van smaragd: hoe een verloren continent weer opdook

Geologen wisten het al: aan de noordwestelijke rand van Australië brak 155 miljoen jaar geleden een stuk continent af van 5000 kilometer lengte. Dat blijkt uit de “leegte” die het achterliet: een bekken, diep verscholen onder het zeeoppervlak, dat bekend staat als de Argovlakte. Naar dit bekken werd het jonge continent “Argoland” genoemd. Uit eerder onderzoek was al duidelijk dat het in noordelijke richting weggedreven moet zijn, dus zou men het in de eilanden van Zuidoost-Azië verwachten. Maar onder die eilanden ligt geen groot continent, slechts de overblijfselen van kleine continentale fragmenten, die bovendien omringd zijn door restanten van veel oudere oceaanbekkens. Wat was er gebeurd met Argoland? Geologen van de Universiteit Utrecht zijn er nu in geslaagd om de levensloop van het minicontinent te reconstrueren. Wat blijkt: Argoland bestaat in feite nog steeds. “En anders hadden we nu een groot wetenschappelijk probleem.”

Het zijn hier letterlijk eilandjes van informatie

Geologen verdelen de aardkorst in stukken oceanische korst en de lichtere continentale korst. Die continenten kunnen zich ook deels onder water bevinden, zoals in het geval van Groot-Adrië, een eveneens “verloren” continent. Dat bestond uit verschillende fragmenten, van elkaar gescheiden door smalle oceaanbekkens, die samen één tektonische plaat vormden. Groot-Adrië is ooit de aardmantel ingedoken maar de bovenkant bleef achter en werd opgeplooid, en vormt nu de gebergten van Zuid-Europa. Maar van Argoland was ook zo’n opgeplooide bovenkant in geen velden of wegen te bekennen.

Sporen uit oeroude tijden

“Als continenten inderdaad volledig zouden kunnen verdwijnen zonder daarvan een spoor aan het aardoppervlak achter te laten, dan zouden we geen idee hebben hoe de Aarde er in het diepe verleden uitgezien heeft. Dat zou betekenen dat het nagenoeg onmogelijk is om betrouwbare reconstructies te maken van supercontinenten en de geografie van de Aarde in oeroude tijden. ” Aan het woord is de Utrechtse geoloog Douwe van Hinsbergen. “En die reconstructies zijn van enorm belang voor ons begrip van bijvoorbeeld de evolutie van biodiversiteit en klimaat, of het vinden van grondstoffen. Of op een meer fundamenteel niveau: voor het begrijpen van gebergtevorming en de aandrijfmechanismen van plaattektoniek, twee fenomenen die nauw verwant zijn.“

Collage

Van Hinsbergen en zijn collega Eldert Advokaat waren benieuwd wat de geologie van Zuidoost-Azië kon vertellen over het lot van Argoland. “Maar het zijn hier letterlijk eilandjes van informatie, daarom duurde ons onderzoek ook zo lang: zeven jaar hebben we zitten puzzelen”, aldus Advokaat. “De situatie is fundamenteel anders dan in het geval van bijvoorbeeld Afrika en Zuid-Amerika: daar brak een continent keurig uiteen in twee stukken. Argoland daarentegen versplinterde tot vele kleine fragmenten. Dat vertroebelde onze blik op de reis van het continent.” Totdat hij zich realiseerde dat die fragmenten ongeveer tegelijkertijd arriveerden op hun huidige plek, en hem daarmee ook ineens hun onderlinge samenhang duidelijk werd. De scherven vormen een collage: Argoland gaat schuil onder de jungle van grote delen van Indonesië en Myanmar.

Wat ooit als een prachtige vaas geweest moet zijn, vinden we nu terug als de ‘scherven van smaragd’

Argopel

Die versplintering is exemplarisch voor het minicontinent: er is nooit sprake geweest van één afgebakend en coherent Argoland, eerder van een “Argopel” van microcontinentale fragmenten, en tussenliggende oudere oceaanbekkens. Net zoals bij Groot-Adrië, nu praktisch verdwenen, of bij Zealandia, het grotendeels verdronken continent ten oosten van Australië. “Dat verkruimelen van Argoland begon al zo’n 300 miljoen jaar geleden”, verduidelijkt Van Hinsbergen. “Wat ooit als een prachtige vaas geweest moet zijn, vinden we nu terug als de ‘scherven van smaragd’.”

Naadloos

De puzzel die Advokaat en Van Hinsbergen oplosten past naadloos tussen de nabijgelegen geologische systemen van de Himalaya en de Filippijnen. Hun speurwerk verklaart bovendien waarom Argoland zo’n fragmentarisch geheel is: de versplintering kwam rond 215 miljoen jaar geleden in een stroomversnelling toen het continent uiteenviel in dunne schilfers. Ze verrichtten veldwerk op een aantal eilanden, zoals Sumatra, de Andamanen, Borneo, Sulawesi en Timor, om hun modellen te testen en om de ouderdom van bepaalde gesteenten te achterhalen.
 

Artikel

Eldert L. Advokaat en Douwe J.J. van Hinsbergen, ‘Finding Argoland: reconstructing a microcontinental archipelago from the SE Asian accretionary orogen’, Gondwana Research, https://doi.org/10.1016/j.gr.2023.10.005