Een chip in je brein, en het recht op mentale zelfbeschikking

De nieuwe aflevering van een videoserie – uitgebracht door Universiteit van Nederland (UvNL) en NTR Wetenschap – gaat over het 'designerbrein': hoe een in de hersenen geïmplanteerde chip iemand vooruit kan helpen in het leven. Voor mensen met de ziekte van Parkinson of een angststoornis kan neuromodulatie een uitkomst bieden. Daarnaast vindt onderzoek plaats naar strafrechtelijke toepassing,  om door middel van hersenstimulatie veroordeelde criminelen minder agressief proberen te maken. Drie wetenschappers – een neurochirurg, een medisch ethicus en jurist Sjors Ligthart (verbonden aan de Universiteit Utrecht en Tilburg University) – geven vanuit hun discipline toelichting voor een breed publiek, waarbij Lighthart inzoomt op de implicaties voor het recht op mentale zelfbeschikking.

"Het is nu een belangrijke thema bij de Verenigde Naties en de Raad van Europa: Hoe moeten mensenrechten bescherming bieden aan ons brein, emoties en gedachten?", zegt Ligthart in de video. "Zo wordt bijvoorbeeld nagedacht over een recht op mentale zelfbeschikking. Dit recht heeft twee kanten. Enerzijds is het een recht tegen het onvrijwillig laten veranderen van je brein en mentale eigenschappen. Maar anderszijds ook een recht om je eigen hersenen vrijwillig te optimaliseren, via therapie, onderwijs, medicatie, maar ook via hersenstimulatie."

Het recht op mentale zelfbeschikking heeft twee kanten. Enerzijds is het een recht tégen het onvrijwillig laten veranderen van je brein en mentale eigenschappen. Maar anderszijds óók een recht om je eigen hersenen vrijwillig te optimaliseren: via therapie, onderwijs, medicatie – maar ook via hersenstimulatie.

"Vanuit een dergelijk recht zou dus kunnen worden betoogd, dat wanneer hersenstimulatie in jouw geval bijdraagt aan een gelukkiger leven, je daar vrijwillig gebruik van zou mogen maken – mits de techniek veilig en effectief is uiteraard. Momenteel lopen bijvoorbeeld onderzoeken om veroordeelden minder agressief te maken door middel van  hersenstimulatie. Het recht op mentale zelfbeschikking betekent in dat geval enerzijds dat de overheid niet zonder toestemming mag ingrijpen in de hersenen van veroordeelden, maar anderzijds ook dat veroordeelden de vrijheid moeten hebben om vrijwillig en bewust te kiezen voor een breinoptimaliserende behandeling. Sterker nog, stel dat je als veroordeelde door middel van hersenstimulatie eerder en veiliger zou kunnen terugkeren in de samenleving, dan zou de overheid mogelijk zelfs de plicht hebben om een dergelijke behandeling aan te bieden."