“We produceren steeds meer plastic, terwijl het moeilijk uit het milieu verdwijnt”
Hoe schadelijk zijn microplastics voor onze gezondheid?
Plastics zijn overal. In de bodem, de lucht, water en voedsel. Plastic valt uit elkaar in kleine en nog kleinere deeltjes – micro- en nanoplastics – die we met het blote oog niet kunnen zien. Ze komen terecht in onze organen en ons bloed. Hoe schadelijk is dat? Een gesprek met drie experts.
“Wij willen de effecten van micro- en nanoplastics op de menselijke gezondheid in kaart brengen”, vertelt Emma Kasteel, onderzoeker bij de faculteit Diergeneeskunde (Institute for Risk Assessment Sciences) en betrokken bij MOMENTUM, een consortium dat de effecten van micro- en nanoplastics onderzoekt (zie kader). “We weten dat we op alle mogelijke manieren worden blootgesteld aan kleine plastic deeltjes, maar we weten nog niet of en hoe schadelijk dit is. Dat zijn we aan het onderzoeken.”
Grip op plastics
“Het is belangrijk om inzicht te krijgen in de volledige productieketen: van plastic bronnen naar uitstoot in het milieu en blootstelling van flora en fauna – en ook van mensen”, zegt Susanne Waaijers, onderzoeker bij het RIVM. “Plastics zijn heel complex, ze hebben natuurkundige, scheikundige en biologische eigenschappen. We willen weten welke effecten bepalend zijn voor onze gezondheid. We kunnen onmogelijk op korte termijn alle verschillende soorten plastics testen, dat zijn er meer dan zesduizend, maar we proberen daar nu grip op te krijgen.”
Kleding vooraf wassen
Milieuorganisatie Plastic Soup Foundation pleit ervoor om plasticvervuiling te stoppen bij de bron. De vraag is hoe dat dan moet. “Dat ligt aan het product”, antwoordt Maria Westerbos, oprichter van Plastic Soup Foundation. “Als het om kleding gaat, zijn er meerdere manieren. Dat kunnen wasmachinefilters zijn, maar vooral ook kleding maken die niet meer zo snel slijt. We moeten sowieso stoppen met fast en ultrafast fashion. Nieuwe kleding preventief wassen kan ook, dat betekent kleding vijf keer wassen voordat deze de winkel in gaat, maar dan houd je nog wel plasticafval over in de filters.”
Is vijf keer wassen voldoende om de losse plastic deeltjes uit kleding te ‘verwijderen’?
“Als de kwaliteit een beetje redelijk is, zijn de zwakste draden na vijf keer wassen wel afgebroken en hopelijk in de filters blijven hangen”, denkt Westerbos. “Helaas is 69% van de kleding synthetisch. Met name ultra fast fashion is rampzalig voor het milieu. En ook voor onze gezondheid, want wij ademen die vezels in.”
Er zijn vast meer bronnen dan kleding?
“Cosmetica is ook een bron van microplastics, zij het een minder grote”, vervolgt de oprichter van de milieuorganisatie. “Daarvan denken we dat de hele kleine deeltjes door de huid kunnen. Slijpsel van rubberen autobanden is ook een belangrijke bron, net als verf. Eigenlijk alles wat synthetisch is in je huis: tapijten, gordijnen, bedden, kussens, veel daarvan is plastic. Dat komt uiteindelijk in het milieu terecht. Plastics voor eenmalig gebruik moeten sowieso verboden worden.”
“En natuurlijk zwerfafval”, vult Waaijers aan, waarop Westerbos reageert: “Daar hebben wij in Nederland niet zoveel last van, al ligt er ongemerkt veel zwerfafval op de bodem van rivieren en de zee. Het gebruik van mulch [versnipperd organisch en anorganisch afval, red.] dat jonge gewassen op het land bedekt, is ook een probleem. Daarin zit soms plastic en dat is biologisch niet afbreekbaar. De wereld zit vol met plastic; de bodem, grond- en drinkwater, de lucht, ons lichaam.”
“Plastic op het land is inderdaad een groot probleem”, vindt ook Waaijers. “Hoewel Nederland wel beter omgaat met zwerfafval dan andere landen, daar worden plastics gevonden op stortplaatsen of plekken waar mensen zelf plastic verbranden. Ook daarbij kunnen microplastics en andere schadelijke stoffen vrijkomen.”
Toch is Nederland een van de grootste exportlanden van plastic afval, volgens Plastic Soup Foundation. “Nederland importeert afval uit Duitsland en Engeland en verscheept daarvan tachtig procent naar arme landen”, zegt Westerbos. “Die kunnen er niks mee en verbranden het in de open lucht. Onze eigen verbrandingsovens zijn ook heel vervuilend, als je de kleppen daarvan openzet, kun je de eieren uit de buurt niet meer eten.”
Koop geen plastic speelgoed waarvan je ziet dat het snel uit elkaar valt.
Nederland is dus niet de beste leerling van de klas?
“Wij zijn een boefje, we horen inmiddels bij de slechtste jongetjes van de klas”, zucht Westerbos. “We sluizen ook veel ‘papierafval’ door via Rotterdam, maar de binnenkant daarvan zit vol plastic. Dat is illegale handel.”
“Dat wil ik wat nuanceren”, zegt Waaijers. “We kennen de effecten van plastic op onze gezondheid nog niet precies, dat onderzoeken we nu. We weten wel dat de productievolumes blijven stijgen en hoe moeilijk plastics verdwijnen uit het milieu. Dat is meer dan voldoende reden om in te grijpen op het volume van de productie.”
Wat is de belangrijkste uitdaging om de hoeveelheid plastic wereldwijd te verminderen?
Waaijers: “Dat producenten niet verplicht zijn om te rapporteren over de samenstelling van hun producten, bijvoorbeeld welke polymeren erin zitten en in welke hoeveelheden. Deze gegevens hebben we nodig. Er is wetgeving rondom chemicaliën in Europa, REACH, maar polymeren zitten daar niet bij. Dat probeert men nu alsnog voor elkaar te krijgen. Belangrijk, want dan weten we hoe plastics worden gemaakt en waarvoor ze worden gebruikt. Producenten hoeven daarover nu niet transparant te zijn.”
Als je de kleppen van een verbrandingsoven openzet, kun je de eieren uit de buurt niet meer eten.
Zijn er plasticproducenten die hieraan willen meewerken?
“Zeker”, antwoordt Kasteel. “Bijvoorbeeld LyondellBasell, een van de grootste producenten van plastics en chemicaliën ter wereld en een van de partners binnen het onderzoeksproject MOMENTUM. Zij zijn bereid om mee te denken en te leren van ons onderzoek. Maar er zijn ongetwijfeld producenten die minder welwillend zijn.”
Westerbos heeft er weinig vertrouwen in. “Met onze app ‘Beat the Microbead’ kun je cosmetische producten scannen op microplastics. De app is een half miljoen keer gedownload, vooral in Nederland, Amerika, India, Engeland en Duitsland, dus mensen worden steeds bewuster. Maar een agressieve lobby in de Europese Unie, onder leiding van L’Oréal, probeert de wetgeving rond plastic onderuit te halen. Hetzelfde geldt voor de kledinglobby. Zolang de Europese Unie en Europese Commissie onder druk staan van industrieën die dreigen hun werkgelegenheid terug te trekken, buigen overheden voor de industrie. Dan kunnen we nog zulke mooie plannen hebben voor betere wetgeving, maar als je die plannen vervolgens inhoudelijk uitkleedt, komen we nergens.”
Neem je eigen tas mee naar de supermarkt en koop groente en fruit onverpakt.
Hebben jullie tips voor milieubewuste consumenten?
Westerbos: “Neem je eigen tas mee naar de supermarkt en koop groente en fruit onverpakt. Frankrijk doet dat goed, daar zijn de grote supermarkten al voor een derde plasticvrij. Plastics voor eenmalig gebruik moeten sowieso verboden worden.”
Waaijers heeft ook een tip: “Koop geen speelgoed waarvan je kunt zien dat het snel uit elkaar valt. Koop alleen producten die lang meegaan of die je kunt hergebruiken. Let op kwaliteit of een keurmerk.” “En vermijd plastic in je huis, vooral laag bij de grond”, adviseert Westerbos. “Kinderen tot zes jaar ademen in huis zes keer zoveel minuscuul kleine stukjes plastic in als volwassenen. Kinderen zijn kleiner en stof, dat vol zit met deze plastics, ligt vaak op de grond.”
Hebben huisdieren daar ook last van?
“Daar is nog niet zoveel onderzoek naar gedaan”, zegt Waaijers. Plastic Soup Foundation liet vorig jaar onderzoek doen naar plastic in diervoeding, in het vlees en bloed van koeien en varkens, én in koeienmelk, vertelt Westerbos. “In vrijwel alle samples werd plastic gevonden. Dat zit dus ook in onze hamburgers.”
Kasteel denkt dat huisdieren plastics kunnen binnenkrijgen via plastic speeltjes. “Daarvoor is de regelgeving minder streng dan bijvoorbeeld voor kinderspeelgoed. Honden en katten leven ook dichter bij de grond en likken van alles op. Eigenlijk zouden we elke dag moeten stofzuigen. Goed ventileren is ook belangrijk, en minder werk dan stofzuigen.” Maar dat is dan wel weer een bron van vervuiling naar buiten, merkt Waaijers op. “Dat hebben we ook gezien in een RIVM-verkenning naar microplastics in de buitenlucht.”
Wij hebben als wetenschapper de expliciete taak om te communiceren over ons onderzoek.
Welke rol spelen onderzoekers in de bewustwording over microplastics?
“Wij hebben als wetenschapper de expliciete taak om goed te communiceren over ons onderzoek”, benadrukt Kasteel. “Wetenschapscommunicatie is altijd een ondergeschoven kindje geweest, onderzoekers communiceren vooral naar collega-onderzoekers, maar niet zozeer naar het bredere publiek. Daar moeten we meer aandacht aan besteden.”
MOMENTUM: Grootschalig onderzoek naar gezondheidseffecten van microplastics
MOMENTUM is een Nederlands consortium dat onderzoek doet naar de mogelijk schadelijke effecten van micro- en nanoplastics op de menselijke gezondheid. Er zijn 27 partners betrokken vanuit verschillende kennisinstellingen en het bedrijfsleven. MOMENTUM wordt onder meer gefinancierd door ZonMw en Health~Holland. Een volledig overzicht van alle partners is te vinden op de website momentummicroplastics.nl. Hoogleraren Juliette Legler en Dick Vethaak van de Universiteit Utrecht (faculteit Diergeneeskunde) coördineren het project.
Zie ook het item over Microplastics bij "Een Vandaag", op 1 maart dit jaar, waarin onderzoeker Emma Kasteel vertelt over de toenemende aanwijzingen voor de schadelijke effecten van Microplastics.