Nieuwe Europese initiatieven voor klokkenluiders

De Europese commissie heeft een richtlijn voor de bescherming van klokkenluiders in zowel publieke als private organisaties voorgesteld. Daarnaast hebben een aantal instanties die instaan voor klokkenluidersbescherming en onderzoek naar misstanden die zij melden een Europees netwerk opgezet om kennis en ervaringen te delen over hoe om te gaan met de uitdagingen van klokkenluidersbescherming. Leidt dit tot betere bescherming voor melders van maatschappelijke misstanden? En wat kunnen we van de praktijk in andere Europese landen leren?

Het staat allemaal op de agenda van de International Whistleblowing Research Network (IWRN) conferentie, die het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) van de Universiteit Utrecht op 20 en 21 juni 2019 organiseert in samenwerking met Middlesex University London. Deze conferentie brengt academici, NGOs en vertegenwoordigers van overheidsinstellingen uit een groot aantal landen samen die een belangrijke rol spelen in klokkenluidersbescherming.

EU voorstel: duidelijke procedures, veilig melden, goede bescherming

In maart 2019 heeft de Europese commissie een voorstel gedaan voor een klokkenluidersregeling die zowel betrekking heeft op private bedrijven als op publieke organisaties (waaronder overheidsorganisaties). Het voorstel heeft met name betrekking op Europese wetgeving en is bedoeld als richtlijn voor landelijke wetgeving en kent drie belangrijke uitgangspunten:

1. Er moeten duidelijke meldingsprocedures komen, met daarin ook verplichtingen voor werkgevers
2. Er moeten veilige kanalen komen voor het intern en extern melden van misstanden
3. De bescherming van de klokkenluiders (bijvoorbeeld tegen represailles) moet goed georganiseerd worden

Ondertussen heeft de Europese Raad de regeling bevestigd. Nu zijn het Europees parlement en de nationale parlementen nog aan zet.

Kim Loyens, als onderzoeker verbonden aan het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) van de Universiteit Utrecht, deed vergelijkend onderzoek naar de internationale verschillen in wet- en regelgeving voor het melden van misstanden door klokkenluiders en de implementatie ervan door klokkenluidersautoriteiten en NGOs. Zij was aanwezig bij de oprichting onlangs van het netwerk European Integrity and Whistleblowing Authorities en is een van de organisatoren van de IWRN conferentie in juni. Wat vindt zij van het Europese voorstel?

Nederland zal nog stappen moeten zetten

Omgekeerde bewijslast – nu ook in Nederland

‘De Europese richtlijn is een hele goede stap in de richting van betere bescherming voor klokkenluiders,’ zegt Loyens. ‘Landen die geen regeling hebben, moeten echt iets gaan doen. Alle waarborgen die volgens experts in klokkenluiderswetgeving aanwezig moeten zijn, zitten ook in het voorstel. Het is dan ook gebaseerd op best practices,’ zegt Loyens. ‘Risico is wel dat het een papieren tijger wordt. Maar positief is dat landen waar bescherming nu enkel geldt in de publieke sector ook in een regeling moeten voorzien in de private sector. Voor klokkenluiders in bedrijven is de kans groter dat het beter wordt.

Interessant voor Nederland is verder dat voorlopig nog geen sprake is van omgekeerde bewijslast bij klokkenluiderszaken. Hier moet een klokkenluider nu nog zelf aantonen dat er een relatie is tussen het melden van misstanden en de benadeling van degene die ze meldt – en dat is vaak heel moeilijk. De omgekeerde bewijslast zegt dat een werkgever moet bewijzen dat de benadeling (bijvoorbeeld het niet krijgen van een promotie, ontslagen of overgeplaatst worden) niet gerelateerd is aan de melding. Dat zit ook in deze regeling. Het Huis voor Klokkenluiders had dit ook al voorgesteld, maar Nederland zal dus nog stappen moeten zetten,’ aldus Loyens.

‘Wat ik jammer vind, is dat er in het voorstel geen sprake is van een instantie die dat moet gaan implementeren. Dat kunnen de lidstaten zelf regelen – of niet. Dat levert in de praktijk van het melden van misstanden vaak problemen op. In Noorwegen bijvoorbeeld is de regeling voor klokkenluiders wel goed maar is er geen ombudsman of huis voor klokkenluiders die echt onderzoek naar de melding, naar de misstanden of de benadeling doet. Daar kunnen klokkenluiders alleen naar de rechtbank om hun bescherming te claimen. Maar dan sta je als klokkenluider vaak alleen tegenover de advocaten van een sterke organisatie.

Als er wel een organisatie is die onafhankelijk onderzoek kan doen naar eventuele benadeling, dan sta je sterker als klokkenluider. Als de zaak dan voor de rechter komt, kun je beroep doen op die rapportage en stappen ondernemen tegenover die organisatie.’

De Europese richtlijn stelt dat alle vormen van melden bescherming moeten genieten. Eerst intern melden moet worden aangemoedigd, tenzij dit door omstandigheden niet kan.

Ook melden aan media moet bescherming opleveren

‘Wat verder opvallend is in de voorgestelde Europese richtlijn,’ vervolgt Loyens, ‘is dat het zowel gaat over interne meldingen, meldingen naar inspectiediensten, meldingen naar een ombudsman als ook over meldingen naar de media. Voor dat laatste is in sommige landen, ook in Nederland, niets geregeld. Dus als je ‘lekt’ naar de media, heb je op dit moment nog geen recht op bescherming. Alleen als je het eerst intern meldt, dan eventueel extern bij politie of een inspectiedienst en in derde instantie bij het Huis voor klokkenluiders. De Europese richtlijn stelt nu dat alle vormen van melden bescherming moeten genieten. Eerst intern melden moet worden aangemoedigd, tenzij dit door omstandigheden niet kan.’

Leren van ervaringen in een internationaal netwerk

In april 2019 is het netwerk European Integrity and Whistleblowing Authorities opgericht, op initiatief van het Nederlandse Huis voor Klokkenluiders. Dat was ook een van de belangrijke aanbevelingen van Kim Loyens en Wim Vandekerckhove naar aanleiding van hun onderzoek The Dutch Whistleblowers Authority in an international perspective. Het internationale netwerk bestaat op dit moment uit acht organisaties, equivalenten van het Huis voor Klokkenluiders, en er zullen nog meer landen en partijen aanschuiven. Zij gaan kennis en ervaringen uitwisselen en naar verwachting samen op weg naar eenzelfde soort implementatie van de Europese regeling.

Tijdens de conferentie van het International Whistleblowing Research Network in Utrecht, komt ook de internationale vergelijking tussen elf landen die Loyens en Vandekerckhove hebben gemaakt aan bod, met name gericht op het takenpakket van de klokkenluidersinstanties en de uitdagingen waar zij voor staan als het gaat om de implementatie van wet- en regelgeving. Aan een debat daarover dragen ook experts uit Australië en de USA bij. Daarnaast komen vooral veel casestudies uit verschillende landen aan bod, waarin veel aandacht zal zijn voor de ervaringen van klokkenluiders met benadeling en hun mogelijkheden om daarover te kunnen spreken.

Conferentie IRWN: 20 en 21 juni 2019

Lees meer over de conferentie op onze website. Een deel van de conferentie wordt georganiseerd in samenwerking met het platform Markets and Corporations in Open Societies.

Contact

Wilt u meer weten, of heeft u vragen over de conferentie? Neem dan contact op met dr. Kim Loyens: k.m.loyens@uu.nl.