Hoe kunnen we goed samenwerken met maatschappelijke partners aan duurzaamheid?

Het is voor een duurzamere samenleving van essentieel belang om onderzoekers in contact te brengen met maatschappelijke stakeholders. Maar hoe kun je goed samenwerken met externe partners? Dr Vanessa Timmer interviewt transdisciplinariteitsdeskundige prof. John Robinson. Hij is in 2019 gasthoogleraar transdisciplinair duurzaamheidsonderzoek in het kader van Pathways to Sustainability.

Wij kennen John Robinson van zijn openingslezing op de Pathways to Sustainability-conferentie van 2018. Hij is hoogleraar aan de universiteit van Toronto en toonaangevend deskundige op het gebied van duurzaamheid, waaronder het normaliseren van duurzaamheid door de externe gemeenschap te betrekken bij probleemgestuurd onderzoek en veranderingsprocessen. Aan de Universiteit Utrecht bouwt hij voort op het werk van Arnim Wiek en Katja Brundiers, de gastdeskundigen transdisciplinariteit van 2018.

Staat kennisgebrek duurzaamheid in de weg?

“Nee, we hebben tientallen jaren onderzoek gedaan op verschillende gebieden, waaruit blijkt dat het verstrekken van informatie op zichzelf weinig of geen invloed heeft op het gedrag. Beleidsmakers en de bevolking voorlichten over problemen als klimaatverandering kan op zichzelf wenselijk zijn, maar zal ons niet naar grotere duurzaamheid leiden. Ik denk eerder dat we moeten inzien en aangeven in hoeverre onze ecologische, economische en technische systemen ingebed zijn in maatschappelijke en culturele processen, en dat we de institutionele regels en maatschappelijke normen moeten veranderen die ons collectief handelen en gedrag bepalen.”

Waarom is transdisciplinariteit belangrijk om tot een duurzame samenleving te komen?

“Het is vaak van cruciaal belang om stakeholders te betrekken bij het aanpakken van problemen omdat we maatschappelijke uitdagingen zonder hun kennis en actie niet kunnen begrijpen of oplossen. Als we rechtstreeks contact hebben met stakeholders en een vertrouwensrelatie met hen opbouwen, is de kans ook groter dat ze onderzoeksideeën overnemen. De participatieve praktijk kent een lange geschiedenis en is uitgebreid beschreven in de academische literatuur, wat deze aanpak geldigheid geeft.”

Vraag de partner niet om deel te nemen aan je onderzoeksproject, maar zoek naar manieren die voor beide partijen gunstig kunnen zijn

Hoe gaan we om met mensen van buiten de universiteit?

“Om transdisciplinair onderzoek te kunnen doen, moet je maatschappelijke problemen willen aanpakken via onderzoek en bereid zijn om daarbij samen te werken met stakeholders. We kunnen in verschillende mate met partners samenwerken. We kunnen een project samen definiëren, ontwerpen, produceren en zelfs implementeren. Zo krijg je de meest betrokken uitvoering van transdisciplinariteit, een uitvoering die kan leiden tot een daadwerkelijke coproductie van kennis.”

“Een leidend beginsel van ons transdisciplinaire werk is dat we moeten inzetten op wederzijds voordeel en moeten voorkomen dat stakeholders onder de streep met een extra last worden opgezadeld. Dit houdt in dat we beginnen met de stakeholders te vragen waar ze behoefte aan hebben. Het samenwerkingsverband moet vervolgens zodanig (samen) worden ontworpen dat het rechtstreeks bijdraagt aan de bestaande agenda's van de partners en de onderzoekers. Vraag de partner niet om deel te nemen aan je onderzoeksproject, maar zoek naar manieren waarop gezamenlijke activiteiten zowel hun als jouw doelen dienen.”

Waar moeten we aan denken om effectief samen te kunnen werken?

“Het is heel belangrijk om te beseffen dat het tijd kost om een echt samenwerkingsverband op te bouwen. We moeten behoorlijk wat tijd steken in het bezoeken van, praten met en leren van stakeholders. We kunnen stakeholders dus niet blijven zien als gegevensbronnen en als toeschouwers voor de resultaten van ons werk.”

“Sommige onderzoekers hebben moeite met het verlies van controle over de agenda en het proces. Het conventionele beloningssysteem van promotie en benoeming is niet afgestemd op zulke doelstellingen en producten. Academici en partners kunnen heel verschillende tijdlijnen voor ogen hebben. Bovendien zijn financieringsorganen niet altijd ingesteld op een goede evaluatie van dit transdisciplinaire werk.”

“We moeten echter niet vergeten dat er ook enorme voordelen zijn. Bij transdisciplinair werk krijg je een sterke band met de partners, toegang tot hun kennis en expertise, de kans om de theorie uit de literatuur te toetsen aan de praktijk en veel voeling met praktische vraagstukken. Het biedt ons de mogelijkheid om bij te dragen aan maatschappelijke vraagstukken en veranderingsprocessen.”

Waarom zouden externe stakeholders met onderzoekers willen samenwerken?

“Onderzoekers hebben stakeholders een aantal dingen te bieden. We kunnen een onderzoeksdimensie geven aan hun werk, onder andere door de huidige stand van zaken wat betreft de deskundige visie op het vraagstuk in kwestie toe te lichten, of door de maatschappelijke effecten van hun werk te beoordelen. We kunnen ook de onderlinge verbondenheid van drukbezette stakeholders bevorderen door uit te zoeken wie gerelateerde werkzaamheden verricht en zorgen dat er contacten worden gelegd. Bovendien kunnen we hun capaciteit opbouwen door trainingen aan te bieden.”

Transdisciplinair onderzoek kan gezien worden als het beschermen van de fundamentele wetenschap

Hoe zit het met de fundamentele wetenschap als de universiteit zich steeds meer gaat bezighouden met stakeholders en probleemgestuurd onderzoek?

“Transdisciplinair onderzoek kan beschouwd worden als het beschermen van de op nieuwsgierigheid gebaseerde of fundamentele wetenschap. De samenleving en financiers van wetenschappelijk onderzoek vragen universiteiten steeds vaker om zich rechtstreeks te richten op de “wicked problems” waarmee ze worden geconfronteerd. Wat niet wil zeggen dat we een natuurkundige op het gebied van hoge-energiefysica of een historicus middeleeuwse geschiedenis moeten vragen om resultaten te produceren die direct maatschappelijk relevant zijn of om samenwerkingsverbanden te ontwikkelen met maatschappelijke stakeholders. Zij moeten hun door nieuwsgierigheid gestuurd onderzoek blijven doen. Transdisciplinaire onderzoekers en onderzoekers in traditionele toegepaste vakgebieden als engineering of bedrijfskunde spelen echter wel in op deze vragen. Zij vormen een buitenste ring van wetenschappers die zich bezighouden met stakeholders en maatschappelijke problemen. Deze wetenschappers fungeren als een brug tussen de universiteit en de samenleving. Dit leidt vaak weer tot nieuwe, onverwachte vragen voor fundamenteel onderzoek. Ze waarderen fundamenteel onderzoek en maken er vaak gebruik van. Ze vormen een bufferzone die conventionele onderzoekers beschermt tegen de veranderende verwachtingen die de samenleving van de universiteit heeft.”

U bent al twee jaar betrokken bij Pathways to Sustainability en haar gemeenschap. Wat raadt u ons aan als ambitie?

“Ik zou jullie aanraden om het programma Pathways to Sustainability zo vorm te geven dat het inspeelt op de transformatieve aard van de uitdagingen op het gebied van duurzaamheid. Dit is een behoorlijke ommezwaai in de rol van universiteiten en de manier waarop we ons bezighouden met reële problemen. Het gaat erom een antwoord te bieden op hardnekkige maatschappelijke problemen, onder andere op het vlak van duurzaamheid.”

“Transformatieve veranderingen voltrekken zich nu al in een razendsnel tempo. Er is echter geen garantie dat deze veranderingen ook op duurzame wijze plaatsvinden. De vraag is dus hoe we de veranderingen in een duurzame richting kunnen sturen. Het gaat niet meer om het creëren van verandering, maar om het sturen ervan. Wat zijn de hefbomen die zulke transformatieve veranderingen inflecteren of beïnvloeden? Kunnen we duurzaamheid inpassen in dynamische maatschappelijke processen? Deze aanpak sluit heel goed aan bij het idee van ‘pathways’ dat ten grondslag ligt aan het programma Pathways to Sustainability. Het accent van het programma zou dan ook kunnen liggen op het leveren van bijdragen aan het in duurzame richtingen sturen van maatschappelijke processen.”