Gemeenten reageren te financieel op financiële crisis

Gemeenten hebben de afgelopen jaren een groot aantal financiële maatregelen doorgevoerd om hun begrotingstekorten te dichten. Maar de kans dat die maatregelen ook hebben geleid tot financieel veerkrachtige gemeenten is klein. Onderzoeker Tom Overmans van de Universiteit Utrecht toont in zijn promotieonderzoek aan dat juist meer structurele veranderingen in de gemeentelijke organisatie nodig zijn om hen weerbaar te maken in tijden van financiële tekorten en crises.

Door alleen financieel-economisch te reageren neemt de financiële ruimte juist af, concludeert Overmans en hij spreekt in dat geval van de ‘bezuinigingsparadox’. Gemeenten die echter ook investeren in niet-financiële maatregelen zoals innovatie en gedragsverandering, blijken beter in staat zijn om te opereren in een crisisgevoelige wereld. Tom Overmans doet daar een aantal concrete suggesties voor in zijn proefschrift The Austerity Paradox dat hij op vrijdag 22 maart 2019 verdedigt.

Ondanks de impact van de financiële crisis op het openbaar bestuur was er tot voor kort weinig bekend over hoe gemeenten en hun topmanagers feitelijk met financiële crises omgaan. Tom Overmans bestudeerde bezuinigingspraktijken in grote Nederlandse gemeenten en vergeleek die met Duitse en Engelse gemeenten. Hij analyseert de interventies waarmee bestuurders en topmanagers ruimte proberen te maken voor vernieuwing op het moment dat hun organisatie onder grote financiële druk staat.

Bezuinigingsparadox

De Utrechtse onderzoeker concludeert dat financiële crises bij gemeenten vaak de reflex op gang brengt om financieel-technische maatregelen te nemen. Zodra de omvang en voorspelbaarheid van beschikbare middelen afnemen, kiezen zij vooral voor vertrouwde, rechtlijnige bezuinigingen die snel financieel resultaat opleveren en die passen binnen de dominante overtuigingen.

‘Begrotingstekorten hebben een enorme financiële zuigkracht. Maar de vergaande focus op de financiële aspecten gaat ten koste van andere belangrijke onderdelen van bezuinigingsmanagement, zoals houding en gedragsverandering’, zegt Overmans.

Het overwicht van financieel-technische maatregelen heeft onbedoeld consequenties die een meer structurele aanpak van financiële tekorten juist belemmeren. Dat noemt hij de ‘bezuinigingsparadox’.

Ik geloof in veerkrachtige mensen die om kunnen gaan met tegenslagen, die in tijden van tegenspoed én voorspoed sneller kunnen schakelen.

Vernieuwende bezuinigingen, veerkrachtige gemeenten

Gemeenten die tijdens crises ook niet-financiële interventies hebben toegepast in hun organisatie, zoals het mogelijk maken van innovatie, het stimuleren van aanpassingen in de routines, cultuur en mentaliteit in de organisatie, komen anders uit dergelijke crises. Dat is de vernieuwende bezuinigingspraktijk.

‘Het laten voorbereiden van bezuinigingsvoorstellen door teams van gemixte expertise, het stimuleren van mensen om anders naar hun eigen werk te kijken en het toestaan dat experimenten mogen mislukken’ noemt Overmans als voorbeelden van gedragsaanpassing. ‘En bijvoorbeeld ook: de bezuinigingsopgave ondergeschikt maken aan de bredere ontwikkeling van de organisatie, zoals ook de gemeente Utrecht dat heeft gedaan. Dit onderzoek laat zien dat juist tijdens financiële crises, hoe paradoxaal ook, investeringen nodig zijn in het doorbreken van belemmerende routines’.

Overmans concludeert niet dat financieel-technische maatregelen overbodig zijn, maar dat publieke managers bewust financiële en niet-financiële interventies kunnen combineren. Op de langere termijn creëert dat veerkrachtige gemeenten, die in staat zijn om te gaan met toekomstige onzekerheden, een onvoorspelbaar financieel klimaat en nieuwe crises.

‘In de financiële literatuur wordt vaak gezegd: om veerkrachtig te zijn, moet je financiële buffers aanleggen. Of investeren in een waarschuwingssystemen die crises proberen te voorspellen. Ik geloof echter meer in veerkrachtige mensen die om kunnen gaan met tegenslagen, die in tijden van tegenspoed én voorspoed sneller kunnen schakelen. Bovendien: die buffers worden wel gevuld met publiek geld. Dat is geen geld van de gemeente maar van de gemeenschap.’

Tom Overmans, MA (1979) is universitair docent Publiek Management & Financiën bij het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO), Universiteit Utrecht.

Promotie en meer informatie

Op vrijdag 22 maart 2019 om 10.30 uur zal Tom Overmans zijn proefschrift The Austerity Paradox. How Municipalities (Can) Innovatively Cope with Fiscal Stress verdedigen in het Academiegebouw van de Universiteit Utrecht (Domplein 29).

Tom Overmans, The Austerity Paradox is verschenen bij Eleven International Publishing.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen via j.f.a.overmans@uu.nl.