Hoe bereiken we de noodzakelijke gedragsverandering?

De maatschappelijke ontwrichting door het Corona virus raakt ons allemaal, en op heel verschillende manieren. Ze heeft gevolgen voor onze gezondheidssituatie, ons sociale leven en dagelijks werk, school of opleiding. Maar de crisissituatie heeft ook gevolgen voor de samenleving als geheel, de economie, de politiek, bestuur en management. Wat zien bestuurs- en organisatiewetenschappers van de Universiteit Utrecht? 

Aflevering 1: Judith van Erp, hoogleraar Regulatory Governance, ziet dat bij de invoering van regels om de verspreiding van het virus verder te stoppen, inzichten uit de gedragswetenschappen benut worden: ‘Boetes zijn een symbolische maatregel, en het is waarschijnlijk niet nodig om ze veelvuldig op te leggen.’

Een nieuwe sociale norm

‘De overheid heeft met de oproep tot social distancing, een vergaande nieuwe sociale norm geïntroduceerd,’ zegt Judith van Erp. ‘De wat luchtige manier waarop die aanvankelijk werd gecommuniceerd, met alternatieven als de elleboogstoot of de voetboks, en zelfs de vergissing van Rutte, die na de aankondiging toch handen wilde schudden met de woordvoerder van het RIVM, passen in de Nederlandse cultuur om regels niet te zwaar te maken. Je ziet dat de nieuwe sociale norm massaal werd uitgedragen door allerlei influencers en zorgverleners, en daarmee razendsnel geaccepteerd raakte als iets positiefs en altruïstisch. 

En hoewel velen kritiek hebben dat mensen de nieuwe normen aan hun laars lappen, vind ik het juist opvallend dat zeer grote delen van de bevolking de afstand bewaren, hoewel dat veel van hen vraagt. Het is niet realistisch om te verwachten dat 95% van de bevolking, een ingrijpende gedragsverandering onmiddellijk overneemt.’

Goede voorbeelden (in de media) doen goed volgen

‘Wat kan er gedaan worden om de naleving nog verder te vergroten? De gemakkelijkste manier is: overtreding onmogelijk maken, door plekken waar mensen met elkaar in contact komen, te sluiten. Incapacitatie noemen we dat. Door markten, stranden en andere verzamelplekken open te houden, ontstaat een gemengd signaal en wordt veel aan de eigen inschatting van mensen overgelaten. Door locaties te sluiten, kunnen mensen er niet langer samenkomen. In normale omstandigheden zijn dit soort vergaande maatregelen vaak buitenproportioneel. Gezien de ernst van de huidige situatie, zijn ze onvermijdelijk.'

Boetes zijn in zekere zin symbolisch, om de normatieve boodschap te ondersteunen.

'De overheid heeft lang op de prescriptieve sociale norm gehamerd, door een moreel appèl te doen. Een aspect dat meer de doorslag geeft, is de descriptieve sociale norm: welk gedrag zien we om ons heen? De beelden van samenscholende sporters en volle stranden, ondermijnden de bereidheid tot vrijwillige naleving. Als we zien dat anderen het niet zo nauw nemen, zijn we zelf ook minder bereid ons op te offeren. Het zou in die zin beter zijn voor de naleving als de media nu ook beelden gaan tonen van groepen die afstand houden. Goed voorbeeld doet goed volgen.’

Boetes of boe! roepen

‘Er zal ook gehandhaafd worden door middel van boetes. De aanleiding daarvoor en de hoogtes daarvan zijn bekend gemaakt. Het is waarschijnlijk niet nodig om daadwerkelijk veel boetes op te leggen. Handhavers kunnen net zo veel bereiken door meer te surveilleren en groepen aan te spreken op hun gedrag. De boetes zijn in zekere zin symbolisch, om de normatieve boodschap te ondersteunen.

Ook omstanders kunnen elkaar overigens aanspreken. Op de Rotterdamse Erasmusbrug is nog niet zo lang geleden een campagne gevoerd waarbij fietsers werd opgeroepen om ‘boe’ te roepen tegen ‘spookfietsers’ op het fietspad. Dat bleek verrassend effectief te zijn.’