Mondige burgers kunnen zelf leren wat nepnieuws is
Betrouwbare informatie is voor iedereen van belang, zeker als het om gezondheid gaat. Helaas bedreigt fake news soms de toegang daartoe. Hoe kunnen mensen nieuws van nepnieuws onderscheiden, bijvoorbeeld als het om corona gaat? De website stopcoronafakenews.com moet daarbij gaan helpen. De site bevat een toolkit met juridische, technologische en educatieve maatregelen om nepnieuws over corona te bestrijden en is ontwikkeld door Eugène Loos van de Universiteit Utrecht, dankzij financiering door het SIDN fonds.
Stopcoronafakenews.com helpt burgers en bijvoorbeeld ook journalisten kritisch met nieuwsbronnen om te gaan. Bovendien kunnen allerlei organisaties, coronadashboards, websites en patiënten-portals het brede publiek en specifieke doelgroepen als ouderen, jongeren en patiënten ermee informeren en inspireren. ‘Wat waar is, moet de mondige burger zelf kunnen bepalen en daarvoor reiken we tools en tips aan,’ zegt Loos.
‘Ik ga natuurlijk niet bepalen wat nepnieuws is, laat dat duidelijk zijn. Dat kan ook helemaal niet,’ zegt Eugène Loos, onderzoeker verbonden aan het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO). ‘Ik heb geïnventariseerd wat er bekend is over maatregelen die je tegen nepnieuws kunt nemen. Dan kun je denken aan onderzoeksrapporten en wetenschappelijke studies naar de werking van dergelijke maatregelen. Een beperkt deel daarvan heeft specifiek betrekking op corona, het merendeel is gekoppeld aan gezondheidsinformatie in het algemeen. De corona pandemie is urgent, maar we kijken verder dan dat. Hoe kun je nepnieuws opsporen en daar kritisch mee omgaan? Wat werkt er en wat werkt niet?’
Er is niet zoiets als ‘de’ waarheid
Maar wat is nepnieuws eigenlijk? ‘Het gaat om waarheid. Mondige burgers moeten zelf kunnen bepalen wat betrouwbare informatie over corona is - en die gebruiken om niet met het virus besmet te worden of ervan te herstellen. Zij moeten zelf leren herkennen of nieuws waar is of niet. Dat is mijn doel,’ zegt Loos.
‘Het gaat vaak om een grijs gebied, er is tenslotte ook niet zoiets als de waarheid. Je kunt doorgaans wel zeggen dat het meeste wetenschappelijk onderzoek in een bepaalde richting wijst. Zo is er voldoende bewijslast om te weten dat de aarde niet plat maar rond is bijvoorbeeld. En dat het klimaat verandert is ook bekend maar over de beste manier om dit probleem op te lossen bestaan verschillende opvattingen. Je moet daar dus voorzichtig mee zijn.’
Juridische, technologische of educatieve aanpak
‘Ik onderscheid drie benaderingen in de aanpak van (corona) nepnieuws: de juridische, technologische en de educatieve,’ gaat Loos verder.
Je kunt juridisch beperkende maatregelen nemen door bijvoorbeeld via de rechter of vanuit de EU platforms als Google, Facebook en Twitter te dwingen nepnieuws te verwijderen of accounts te blokkeren. Maar ook hier geldt weer: wie bepaalt wat waar of niet waar is. Op een Ministerie van waarheid ziet niemand te wachten.
Je kunt ook zeggen: we gaan een digitaal detectiesysteem gebruiken om nepnieuws op te sporen. Als hulpmiddel is een dergelijke technologische toepassing misschien in te zetten. Maar pas op: het lijkt objectief maar is het natuurlijk niet. Voor fact checking en fake news detectie kun je bijvoorbeeld een algoritme ontwerpen dat een corpus van teksten en plaatjes als uitgangspunt neemt maar dan moet je wel transparant zijn wie de algoritmen en de criteria voor wat waarheid is, heeft opgesteld. Dat is vaak niet het geval.
Soms gaat het ook mis met zo’n algoritme: iets kan veilig lijken maar het niet zijn, en andersom: wat door een dergelijk systeem als nepnieuws wordt geïdentificeerd hoeft dat niet altijd te zijn. Zo wilden we onze website bijvoorbeeld eerst ‘stopcoronafakenews.edu’ noemen maar de domeinnaamleverancier accepteerde de combinatie van ‘fake news’ en ‘educatie’ niet, terwijl er toch duidelijk ‘stop fake news’ in staat.
Alleen schermen met feiten werkt niet. Het gaat ook om emotie en interactie.
De boodschap is: denk niet dat je dit met juridische en technologische maatregelen zomaar even oplost. De derde benadering, waar ik het meeste in geloof, is dan ook educatief. Het activeren van kritisch denken door mensen zelf, en daarbij niet alleen focussen op feiten maar ook aandacht hebben voor emotie en interactie door bijvoorbeeld scholieren een nepnieuws game te laten spelen, lijk ook goed te werken. Dat is natuurlijk een kwestie van lange adem, daar ga ik me de komende jaren nog volop mee bezighouden. Het gaat daarbij overigens niet alleen om mediawijsheid en games voor basisscholen maar ook om tools voor andere doelgroepen, zoals andere generaties, journalisten en patiënten.
Alleen schermen met informatie en feiten werkt niet. Het gaat ook om emotie en interactie. Op de websites kun je minicursussen en games vinden waarmee je jezelf als het ware kunt opleiden. Op de website vind je daar mooie voorbeelden van. Je kunt zelf bekijken wat in jouw situatie het beste werkt.’
Meer informatie
Wilt u meer weten? Neem dan contact op met dr. Eugène Loos: e.loos@uu.nl
Of ga direct naar de website stopcoronafakenews.com: