Een undercover handschrift

Deze blogpost werd geschreven door Aron Ouwerkerk en Juda Sieverink als onderdeel van een opdracht voor de mastercursus Medieval Written Culture in maart 2021, onder supervisie van prof. Marco Mostert en Bart Jaski, conservator handschriften van de Universiteitsbibliotheek Utrecht (redacteur).

Voor onze opdracht bestudeerden we een boek van bijna 500 jaar oud dat twee perkamenten fragmenten verborg, ingeklemd tussen de omslag en het boekblok. Dit was een vrij gangbare praktijk voor boeken uit deze periode. Na het drukken werden bij het inbinden van vroegmoderne boeken overgebleven stroken papier of perkament gebruikt om de boekband te verstevigen. Afgedankte handschriften werden in stukken verdeeld en kregen zo een nieuwe functie. Vergeleken met papier is perkament bijzonder sterk materiaal, maar de productie ervan is kostbaar omdat het van dierenhuid gemaakt is. Dit is de reden waarom de twee handschriftfragmenten gescheiden zijn van het oorspronkelijke handschrift. Toch deed dit lossnijden geen pijn: het betekent een tweede leven dat tot op de dag van vandaag voortduurt.

Latijns Psalter

Door de tekst van de fragmenten nauwgezet te analyseren ontdekten we dat ze afkomstig waren uit een Psalter, een handschrift met in het Latijn vertaalde Bijbelse psalmen. Deze vertaling is gemaakt door Hiëronymus (circa 345-420), een belangrijke christelijke theoloog die de volledige bijbel van het Grieks in het Latijn vertaalde, en het boek Psalmen zelfs drie keer vanuit verschillende bronnen. De versie die we op de fragmenten aantreffen, is de zogenaamde ‘Gallicaanse versie’ (in het Latijn: versio Gallicana) die Hiëronymus vanuit het Grieks vertaalde. Het boek waarin de fragmenten zijn gebonden bevat de commentaren van Dionysius de Kartuizer op boeken uit het Nieuwe Testament, en werd in Keulen gedrukt (THO RAR 5-32). De fragmenten kwamen weer boven water toen het boek in 1997 gerestaureerd werd.

Een raadselachtig geval

Onze transcriptie onthulde dat de twee stukken perkament, allebei ongeveer 5,5 bij 31 cm, ieder stukken bevatte van psalmen 58 en 68. Na enig denkwerk wisten we te reconstrueren wat er gebeurd was. Een katern uit het oorspronkelijke handschrift was eerst uit elkaar gehaald met als gevolg een aantal zogenaamde bifolio’s of dubbelbladen.

De twee fragmenten werden toen horizontaal gesneden uit hetzelfde bifolium, dat op de ene kant psalm 58 had staan en op de andere kant psalm 68. In het oorspronkelijke katern stonden ook alle tussenliggende psalmen, maar omdat de fragmenten uit een bifolium zijn gesneden lijkt er een sprong in de tekst te zitten: wat op het eerste gezicht twee kolommen tekst lijken aan allebei de zijden van de beide fragmenten, zijn daadwerkelijk twee afzonderlijke stroken tekst van twee aan elkaar gebonden folio’s.

Een merkwaardig schrift

Ook al hebben we slechts fragmenten, we kunnen ervan uitgaan dat ze onderdeel zijn geweest van een indrukwekkend handschrift, zorgvuldig geschreven in grote letters met rode initialen. We identificeerden het schrift als Karolingisch, het schrift dat de standaard werd in het Karolingische rijk in de negende eeuw en zich over grote delen van West-Europa verspreidde totdat het overging in het Gotische schrift tijdens de twaalfde eeuw. Toch zien we in ons schrift wat ongewone kenmerken. Het woord psallebant wordt bijvoorbeeld geschreven als pSallebaNt, met hoofdletter S en N (die wel bijna een H lijkt) op een onverwachte plaats. De kopiist schrijft een ‘f, ‘r’, en hoge ‘s’ (ſ) met een staart onder de regel, en zowel een rechte ‘d’ als een schuine (∂). Een combinatie van deze kenmerken duidt op de invloed van insulair schrift, naar het continent gebracht door Ierse en Angelsaksische missionarissen en geleerden zoals Willibrord en Bonifatius. Ons manuscript is in de negende eeuw geschreven, en we hebben begrepen dat dit een van de oudste middeleeuwse handschriften is in de collectie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Misschien is het wel net zo oud als het beroemde Utrechts Psalter!

Een reis door ruimte en tijd

Onze fragmenten vormen een intrigerend geval. Door de fysieke pagina’s van dichtbij en in detail te bekijken konden we begrijpen wat voor ons lag. Maar tegelijkertijd wierp het ook nieuwe vragen op, in het bijzonder waar de pagina’s vandaan kwamen. In het boek waarin de fragmenten gebonden zaten vonden we informatie over de eigenaar: In Ruremunda ad sanctum Cornelium ad usum fratris Christophori Kaelen (‘In Roermond bij St. Cornelis voor het gebruik van broeder Christophorus Kaelen’). We ontdekten dat het Kruisheren klooster in Roermond heeft bestaan van 1422 tot 1784. In de archieven van Maastricht bevindt zich een document waarin sprake is van een prior genaamd Christopher Kaelen, met de datum van mei 1604. Aangezien het boek gedrukt is in 1533 was hij waarschijnlijk niet de eerste eigenaar van het werk. Gelukkig geeft de boekband ons wel een belangrijke aanwijzing over de herkomst van het boek. In de leren omslag zien we stempels met twee wapenschilden, een met een adelaar, de andere met een schild met drie torens en ‘goutes’ (druppels). Volgens Wikipedia was dit het wapen van Keulen vanaf ongeveer 1550-1580. Omdat dit ook de plaats is waar het boek is gedrukt, moet de eerste koper het boek hier hebben laten inbinden. En de boekbinder gebruikte een bifolium van een oud psalter, misschien een die overbodig was geworden toen door de Reformatie vele kloosters verlaten of gesloten werden. En dus is het waarschijnlijk dat ons fragment uit Keulen komt en na een lange reis hier voor onze neus terecht is gekomen in de Universiteitsbibliotheek van Utrecht.

De bredere context van middeleeuwse schrijfcultuur en boekdrukkunst zorgden voor een beter begrip over hoe deze twee handschriftfragmenten vandaag in onze handen kwamen. De vraag blijft of en waar fragmenten van hetzelfde Psalter gevonden kunnen worden, die ergens rustig liggen te wachten tot ze ontdekt worden.